Kuna swivangelo swotala swa leswi kambe swifambelanisiwa na swiphiqo swaku tswala. Swingava kuri ntlhambi awuna tinguluve letinga fanela kumbe nongonoko wa matswalelo awu tshamisekangi kumbe awu landzeleriwi. Xa kahle iku vafuwi va tinguluve laha Afrika Dzonga vanga antswisa ku tswalana ka tinguluve.
Kukuma Tinguluve ta Kahle Kuti Kurisa
Eka malembe ya dzana lawa yanga hundza, nxanxameto wo leha wa tinguluve to basa leti hatlaka tikula ta xisati na xinuna titisiwile laha Afrika Dzonga hiva fuwi naswona ti genes ta tinguluve leti tihangalakile na tinguluve ta laha kaya. Leswi switlakusile vuswikoti bya tinguluve leti xavisiwaka kuva tivakona nale ka tindzhawu letinga tsarisiwangiki, kambe leswi swilava nhlayiso na vulawuri bya kahle.Loko kuri na muhumelerisi wa nyama ya tinguluve loyi a salaka ari na tinguluve letisalaka loko a dlaya, leswi swita endla leswaku ava na ntlawa wa kahle lowu ntsongo kuva a tikurisa. Tinguluve leti tita tlakusa ti gene ta khwalithi eka ntlhambi naswona swita chipa kutlula leti hlawuriweka.
Artificial Insemination (AI) i ndlela yo hatlisa no hlayiseka yaku antswisa ti gene eka tinguluve. Leswi swikatsa maendlelo yotala, vuswikoti na mali kutlula ntlhambi lowu humesaka xingulubyani xin’we hi vhiki swinga hlamusela, sweswoo swingava nale hansi ka 25 wa tinguluve ta xisati.
Tani hi nawu, munhu anga fanelanga ku xava nguluve yin’wana na yin’wana leyi anga tiveki nchumu hi yona – papalata ku xava eka ti auctions nati nguluve ta speculator – tani hi leswi swinga engetelelaka khombo raku xava swifuwo leswingana mavabyi nati gene toka tingari kahle. Burisana na health technician wa swifuwo wale kusuhi kukuma vuxokoxoko eka mavabyi lawa yanga kona na swipimelo swa nkarhi walowo.
Ku Hlawula ta Xisati
Ntirho wun’we ntsena wa nguluve ya xisati iku tswala swingulubyani leswi hanyeke kahle kambirhi hi lembe. Swingulubyani leswikulu leswi tswariwa swirikarhi swihanya i mbuyelo eka n’wamapurasi loko kuriku mhani wa swona uta kota kuswinyika masi naku swihlayisa kukondza swilumuriwa.Ti gilts (tinguluve letintsongo ta xisati letinga se tswalaka) na ta xisati tinga hlawuriwa kusuka eka ntlhambi lowunga kona kumbe eka vamakhelwani (hi tinguluve letingariki na mavabyi), ntsena loko ku tirhisiwa ta xisati ta kahle swinene letinga tswariwa hi va mhani vakahle.
Ku Hlawula ya Xinuna
Mufuwi wa tinguluve u fanele ku vekisa mali ya kahle hikuva a xava nguluve yakahle ya xinuna. Kuva ku tirhisiwa nguluve yin’we ya xinuna exikarhi ka mapurasi swihangalasa mavabyi ya swamasangu exikarhi ka mintlhambi ya tinguluve. Nguluve ya xinuna yinga tirhisiwa hivan’wamapurasi vohambana hambana ntsena loko ku landzeleriwa milawu yokarhi:Nguluve ya xinuna yifanele kuva yi huma eka ntlhambi walaha kusuhi laha kungana nhlayo yoringanela ya biosecurity xikan’we naku humelela eka ntirho wa yona leswi tsariweke ehansi.
Nguluve leyi ayifanelangi kuva yiri na vuxaka na yinwana ya xisati leyi hlanganisiwaka na yona naswona yifanele kuyisiwa eka ndzhawu yin’wana kuva ku papalatiwa ku lehisiwa ka vuxaka.
Kufanele kuva na nguluve yin’we ya xinuna kuva yi hlanganisiwa na tinguluve ta 12 kuya eka 16 wa ta xisati naswona ayifanelanga kuva yitirha kuhundza ka nharhu hi vhiki.
Cycle Yakukula ka Tinguluve
Kutswariwa ka tinguluve swina tinhlayo to olova letinga tirhisiwaka ku pima kuhumelerisa makunguhatelo na swilaveka.Tinguluve ta xisati tiva naku tsakela masangu hi cycle ya mavhiki yanharhu. Tita tshama tiri nantsakelo wa nguluve ya xinuna kuringana na masiku yambirhi kumbe manharhu, laha yifaneleke ku endla masangu kuringana minkarhi yinharhu exikarhi ka 12 kuya eka 24 wa ti awara. Susa nguluve ya xinuna yiva kule na ta xisati exikarhi ka migingiriko leyi naswona u tiyisisa leswaku ayi kavanyetiwi loko yi endla masangu, leswinga tekaka kwalomu ka khume kuya eka khume ntlhanu wa timinete.
Loko nguluve ya xisati yotlhela yitsakela masangu exikarhi ka 18 kuya eka 22 wa masiku endzhaku kaloko yiye emasangwini swivula leswaku ayi bihangi emirini naswona swivula leswaku yifanele yitlhelela emasangwini nakambe loko swikoteka aku tirhisiwi nguluve yin’wani ya xinuna kungari leyi yosungula loko yiri kona.
Loko masangu lawa ya tswale mihandzu, nguluve ya xisati yita biha emirini kuringana 114 kuya eka 116 wa masiku (16 wa mavhiki na masiku yanharhu). Yinga ya tshama eka tinkamba letinga pfuleka na tinguluve tin’wana letinga biha emirini kufikela kusala vhiki rin’we kuva yiya tswala.
Masiku nyana loko yinga se tswala yifanele ku susiwa kuya eka vutumbelo byo hlawuleka laha kunga ndlaleriwa kahle– mahanti ya nsinya wa pine yakahle ku ndlalela wona, tinhlanga ta koroni, ta mavele, teff hay kumbe leswinga tsemiwa e nhoveni swinga tirha. Yita sungula ku lulamisa ndzhawu hi yoxe laha yingata endla onge i xisaka leswinga kahle hikuva swita tiyisisa kutswala ka ntumbuluko na kuhumelerisiwa ka masi yotala.
Tiyisisa leswaku u susa xin’wana na xin’wana lexi tlhavaka kumbe xinga tshoveka leswaku yitava ndzhawu yohlayiseka – xotswalela eka xona na beam yotiyela swifanele kuvekeriwa switiya kwalomu ka 20 cm kusuka ehansi na khumbi leswingata sivela swingulubyani kuva swiwa.
Ku Hlayisa Matsalwa eka Kufuwa Tinguluve
Tsala e hansi masiku ya nkoka na migingiriko hinkwayo leyi endliwaka ya tinguluve, kutswalana na kuphameriwa ka swakudya.Leswi swifanele swi katsa:
Nomboro ya nguluve ya xisati (kumbe vito ra yona), nguluve ya xinuna leyinga tatana wa vana, masiku yati cycles takuva emasikwini, siku leringa languteriwa kuva nguluve yitswala xikan’we na siku raku tswala.
Tlhela u tsala vuxokoxoko bya swingulubyani leswi tswariwaka. Leswi swifanele swikatsa nhlayo ya swingulubyani leswinga tswariwa swirikarhi swihanya xikan’we na leswinga tswariwa swifile. Tlhela, u tsala e hansi nhlayo ya swingulubyani leswi lovaka hinkarhi lowu nguluve yimamisaka. Tlhela nakambe, utsala siku raku lumuriwa (hi xitalo eka 4 kuya eka 6 wa mavhiki hi vukhale) xikan’we na swingulubyani leswi helelaka swikurisiwa hi nguluve yaleyo.
Swina nkoka swinene ku tsala ehansi hinkwaswo leswi endliwaka eka nkarhi hinkwawo waku mama. Leswi swifanele kukatsa na injection ya iron kusivela anaemia loko swiri na 3 – 6 wa masiku, ku hlawula ta xisati ta kahle (unbred females), ku endliwa vutshunguri na nsawutiso, ku boxiwa ka tindleve hiku tirhisa muchini lowu endlaka swotala kukatsa naku vekela ti nomboro na makanja lawa yanga tsarisiwa. Ku endliwa ka makanja i xilaveko xa nawu- languta eka vulawuri bya swingulubyani leswi lumuriwaka.
Translated by Ike Ngobeni