Mihandzu Na Matsavu Swale Xikoteleni

©Glenneis Kriel

Musweki wa mu French, mubaki xikan’we na muvandzekeli wa byalwa, Nicolas-Francois Appert, u tekiwa tani hi tatana waku chela mihandzu e swikoteleni ku khensiwa maendlelo lawa yakwe ya airtight food preservation. Appert u tumbuluxe ku chela mihandzu eswikoteleni hikuva a hlamula eka sagwadi ra 12 000 francs leri anyikiweke hi Napoleon Bonaparte eka wun’wana na un’wana loyi anga tumbuluxaka maendlelo lawa ya hlayisaka swakudya swa mavuthu loko yari enhoveni.  

Hiku pfumaleka ka nseketelo wa sayense eka nhlayiso wa swakudya na bacteriology, Switekele Appert khume mune wa malembe kuva a tan a xintshunxo. Ku ringeta kayena kotala aku langute eka kuva swakudya swiva swihlayisekile eka mavabyi hikuva swivirisiwa na nhlayiso eka swibye leswinga ngheneki moya.  

Appert, loyi anga dyondzangi, u pfule feme yosungula emisaveni hinkwayo yo chela swakudya endzeni ka swikotela e Massy hi 1804 kutani aya bukuta sagwadi ra Bonaparte’s award hi 1810, endzhaku kaku humesa tsalwa rakwe eka Le Livre de tous les Menages, ou l’Art de Conserver Pendant Plesieurs Annees Toutes les Substances Animales et Vegetables (The Art of Preserving All Kinds of Animal and Vegetable Substances for Several Years). 

Khale aswi teka kwalomu ka ntlhanu wa ti awara ku endla leswaku swakudya swingavi na mavabyi, laha aswi vekiwa e mabodlheleni, lawa aya pfariwa kutani ya petiwa endzeni ka mati yo hisa. Mabodlhela lawa aya pfariwa switiya hi cork na wax. 

Appert anga hetelelangi aswi twisisile leswaku hikokwalaho ka yini maendlelo lawa aya pfuneta kuva swakudya swinga boli, xivangelo lexinga vuya xiya kumeka endzhaku ka dzana ra malembe endzhaku, endzhaku kaloko Louis Pasteur atava a kume vuxaka exikarhi ka ti microbes naku onheka ka swakudya. 

Ekusunguleni, aku tirhisiwa ntsena swibye swa nghilazi ku hlayisa swakudya, kambe swibye leswi swihatlise swi tekeriwa vundzhawu hi swibye swa nsimbhi loko muxavisi wa munghezi, Peter Durand hi 1810, atava a endle swikotela hi xikongomelo lexi. Namuntlha, ku cheriwa eka swikotela swikota ku hlayisa swakudya kutlula kuringana malembe yanharhu, swihunguta thyaka naswona swipfumelela vatirhisi kuva vatiphina hi mihandzu leyi vayi rhandzaka nkarhi wihi na wihi wa lembe. 

Makete Wa Matiko Mambe Waku Hoxa Exikoteleni

©Glenneis Kriel

Kudyiwa ka swakudya swale xikoteleni swilanguteriwe ku tlakuka hi nhlayo ya 3.8% hi lembe ku fikela ntsengo wa 118 billion USD hi 2023, tani hileswi swivikiwaku hi Global Canned Food Market - Growth, Trends and Forecast (2018 - 2023). Makete wutaleriwe hi vahumelerisi vantsongo, lava xavisaka swixavisiwa swa vona misava hinkwayo.  

Maendlelo lawa yanga kona sweswi eka swakudya swale xikoteleni yakona leswaku tikhamphani ti titwisa hi vuphutseri xikan’we nakuva BPA-free. BPA yiyimele Bisphenol A, synthetic compound leyi fambelanisiwaka na swiphiqo swa rihanyo xikan’we na mahanyelo eka vana.  

Ehandle ka leswi, valulamisi varingetela tindlela tintshwa ku fikelela swivilelo swa vukona bya chukele eka mihandzu yale xikoteleni.    

Translated by Ike Ngobeni