Xiphemu xa ntlawa wa ndyangu wale xikarhi ka 750 na 800 wa tinxaka letinga tsarisiwa, ‘eating fig’, Ficus carica, i wo hlawuleka. Swiphemu leswinwana swa ndyangu swiwela eka misinya ya laha ku hisaka ya ‘rubber’ leyingana mihandzu leyinga dyiweki. Tiko leri humelerisaka ngopfu makuwa yo oma nayo tsakama e misaveni hinkwayo i Turkey, kambe na Afrika Dzonga narona ri humelerisa makuwa yotsakama kuva ya xaviseriwa matiko yale handle, kwalomu ka 0.12% wa vuhumelerisi bya misava hinkwayo.
Nantswo wa Makuwa
Kuya hi mixaka wa nkuwa, makuwa yanga vekiwa eka mintlawa yinharhu ya minantswo ya ntolovelo - berry, honey, na chukele (plain). Muhlovo wale ndzeni ka kuwa wufambelana swinene na nantswo wa kuwa kutlula nhlonge ya rona. Makuwa ya ‘Sugar’ yatala kuva na muhlovo lowuyaka eka xitshopani kumbe buraweni endzeni loko makuwa ya ‘berry’ yari na muhlovo wotshuka kuya eka purple. Makuwa ya ‘honey’ ya tala kuva na nhlonge leyi vonikelaka kasi endzeni riva ra xitshopani.
Switirhisiwa swa Makuwa
Makuwa yatala ku dyiwa yarikarhi ya tsakama – ayri na nhlonge kumbe yingari kona. Makuwa ya tirhisiwa eku swekeni, kumbe ku cheriwa eka ti saladi na desserts, yakatsiwa eka yoghurt eka swakudya swa ni mixo kumbe na chizi eka tindyelo ta chizi. Yatala ku tirhisiwa na brandy, rum nati liqueurs kumbe balsamic vinegar na vulombe, kambe makuwa ya xiyimo xale hansi yanga tirhisiwa ku virisa byala.
Breba kumbe makuwa lawa ya hatlisaka ya vupfa yatala ku tirhisiwa ku hlayisa kumbe ku lulamisa jamu ya ndhuma ya makuwa. Makuwa yanga hlanganisiwa kahle swi saseka na ma granadillas, yatirhisiwa eka chutney nati salad dressings xikan’we naku hlayisa brandy.
Makuwa yanga omisiwa kambe makuwa yotala yo omisiwa lawa ya kumeka e Afrika Dzonga ya huma e tikweni ra Turkey. Makuwa yatlhela ya tirhisiwa eka ku endla mihandzu yo oma.
Kutlhela kuvuriwa leswaku makuwa yo omisiwa yanga oxiwa kutani ya virisiwa kutani ya endla kofi naswona mafurha lawa ya humaka ya dyiwa kusuka eka tinyungu ta makuwa.
Matluka lawa ya nuhelaka ya nkuwa ya tirhisiwa eku swekeni, hi xitalo eka ku baka kumbe tani hi switirhisiwa swa nkahelo. Ya humesa nantswo wa nuhelo wa mihandzu xikan’we na nuhelo wa coconut. Murhu lowu sukaka eka matluka wutirhisiwa eka nyama, eka mpfanganyiso wa swin’wiwa nale ka ti jelly.
Mbuyelo wa Makuwa
Makuwa yana swakudya swa fibre, vitamin B6, magnesium, potassium, calcium, manganese nati antioxidants, ngopfu ngopfu lawa ya muhlovo wa purple.
Matluka ya nkuwa xikan’we na mafi ya wona lawa yobasa ‘fig sap’ swivikiwa kuva swipfuneta eka vutshunguri kufana naku yisa ehansi ka nhlayo ya blood sugar xikan’we na ntshikelelo wa ngati kasi hile tlhelo swi sivela mavabyi ya fukuzani. Matluka ya nkuwa yanga tlhela ya tirhisiwa ku endla tiya leyinga horisaka mavabyi ya bronchitis.
Vulavisisi bya sayense byi tlhela byi kombeta leswaku makuwa ya tirha kahle eka ku tshungula mavabyi ya nhlonge kufana nati warts. Ku dya makuwa lawa yatsakamaka swivikiwa kuva ya chulukisa.
Tiva leswi:
Vuxokoxoko lebyi i bya xikongomelo xo dyondzisa xikan’we naku lemukisa ntsena naswona byingaka byinga tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka ku teka vundzhawu bya switsundzuxo swa rihanyo kumbe vutshunguri lebyi phakeriwaka hi vatirhi va swavutshunguri.
Translated by Ike Ngobeni