Hoodia ku Hunguta Miri?

© Alice Notten of Kirstenbosch
Wu rhandzeriwa kuva murhi wotshungula mavabyi, na xivumbeko xo hlawuleka Hoodia gordonii wutlhela wu vitaniwa ghaap, Kalahari cactus, ‘bokhorings’ (goat horns hi Afrikaans) kumbe khobab (hi xi Khoisan). Ximilani lexi xikwamuriwa xitlhela xidyiwa xiri mbisi naswona xitiveka kuva xisusa kunavela swakudya tani hileswi axitirhisiwa hi vahloti va ma Khoisan lava ava tshama nkarhi woleha varihava mati kumbe swakudya.
Vulavisisi eka ximilani lexi byi sungule hi malembe yava 1960 naswona hi lembe ra 1977 nkatsakanyo wa, P57, wususiwile eka Hoodia gordonii hiva South African Council for Scientific and Industrial Research (CSIR). Nkatsakanyo lowu awu rhumela mahungu e byongweni kupfuneta miri leswaku wutwa wutele naswona wu xavisiwe ngopfu tani hi tipilisi leti endlaka leswaku vanhu vanga naveli swakudya. Vulavisisi byinwana byikume leswaku atiri na swita ndzhaku leswi aswi tlakusa mabelo yambilu. Hoodia yakumeka tani hi mati, mapa, tipilisi, tiya kumbe swiwitsi.
Nsinya wakona wu mila eka tindzhawu to hambana hambana (sandy kuya eka misava ya maribye) naswona xikondzelela kuhisa lokunga e henhla ka (over 40℃) naku titimela lokunga e hansi ka (-3℃). Hoodia yikahle kuva yi byariwa himbewu yayona. Yina mabilomu ya pink kuya eka purple lawa ya nuhelaka kahle swinene naswona ya huma kusukela hi September kuya eka October leswi kokaka rinoko ra tinhongani.
Mbewu yakona leyifanaka na timhondzo ta mbuti (kuya hi vito ra Afrikaans - ‘bokhorings’) yiva kona emasunguleni ya ximumu. Hoodia yikumeka ngopfu eka tindzhawu ta e Afrika Dzonga (Northern Cape), Namibia nale Botswana.
Tiva leswaku: Tinxaka hinkwato ta Hoodia tivikiwe tani hi tinxaka leti hlayisiweke ehansi ka Environmental Conservation Ordinance No.19 of 1974 naswona kulaveka mpfumelelo kuyi byala, ku tshovelanaku hlengeleta mbewu kumbe ku xavisa xinwana na xinwana lexi fambelanaka na Hoodia.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni