Sechaba Setsi sa Richtersveld
Lefatsheng la Richtersveld, Mokgatlo o Kopanetsweng wa Matlo a Sechaba sa Sida !hub (CPA) o thehilwe ho etsa dipolelo tsa mobu wa Alexcor, e leng sebaka sa dihekthere tse 85 000 lebopong la lewatle pakeng tsa Port Nolloth le Alexander Bay. Sena se ne se filwe ka mokgwa o amohelehang pele ho letsatsi le boletsweng la 31 Tshitwe 1998 mme se utlwisitswe ke Lekgotla la Ditlhaselo tsa Naha ka 2000.Baqosi ba nyewe ena ba ne ba ena le baahi ba dibaka tse fapaneng le ba amehang, e leng sechaba sa Richtersveld, sechaba sa Kuboes, sechaba sa Sanddrift le sechaba sa Lekkersing, sechaba sa Eksteenfontein le ditho tse kgolo tsa Sechaba sa Richtersveld. Ka lebaka la bohlokwa ba seo a se buileng, e ile ya hanyetswa ka matla ke Alexcor Limited le mmuso wa Rephabliki ya Afrika Borwa.
Baqosuwa (Alexcor le mmuso) ba lahlela ntho e nngwe le e nngwe eo ba neng ba ena le yona ho batho ba Richtersveld. Ho bolelwa hore e ne e se sechaba sa sebele; hore ha baa ka ba 'rua molemo' ho dula naheng hobane ba ne ba le mongodi; hore ba ile ba amohuwa mobu ka lebaka la kakaretso ya Namaqualand ya 1847 e ileng ya wela ka ntle ho letsatsi la taolo la 1913 le laetsweng. Le hoja boholo ba maqheka ana a hlolehile ho fumana tshehetso le baahlodi, kahlolo ya 2001 e ile ya laela hore boipiletso bo ne bo sa sebetse. Sena se ne se le kahobane lekgotla le fumane hore sechaba ha sea tloswa naheng ka lebaka la 'melao ya kgethollo ya morabe', kaha dihwai tsa batho ba basweu le baemedi ba ne ba boetse ba tloswa ka mokgwa o tshwanang.
Ho Amohela Sechaba
Sepheo sena se ile sa ipiletsa mme Lekgotla le Phahameng la Boipiletso le ile la fetola qeto ya Lekgotla la Naha, ho fumana hore "ho lahlehelwa ha bona ho bakwa ke mokgwa wa kgethollo wa morabe kahobane e ne e thehilwe hodima yona ka lebaka la hore ha ba na tswelo-pele, eo peisong ya bona e neng e sa kgoneha ho hokahanngwa, batho ba Richtersveld ba ne ba se na ditokelo lefatsheng la ditaba". Nako e ya bobedi ho batho ba Richtersveld.Empa Alexcor le mmuso ba ile ba ipiletsa ho nyewe eo mme ba isa nyewe ho Lekgotla la Molao-motheo. ConCourt e boetse e fumaneha molemong wa sechaba mme mobu o ile wa qetella o filwe batho ba Richtersveld ka 2003. Dilemo tse mmalwa tsa puisano di latelwa ho fihlela ka April 2007, tumellano e fihlile pakeng tsa Alexcor le sechaba sa Richtersveld.
Jwale, dibeke tse seng kae pele kopano yohle e eya pele ho Lekgotla la Ditlhaselo tsa Naha bakeng sa tumello ya ho qetela, sehlopha sa batho ba hanyetsanang sa batho ba Richtersveld se ile sa beha nyewe kgahlanong le konteraka e seng e saenetswe. Kamoo ho bonahalang kateng, ho ne ho ena le dihlopha tse ding tse thata mme ho ne ho thwe sechaba se seholo ha sea buisana ka dintlha tsa tshebetso.
Ketsahalo e Kgolo
Bakeng sa dibeke tse mmalwa tse nang le methapo ya kutlo, ho ne ho bonahala eka e ka etswa kaofela. Empa motsotsong wa ho qetela dipuisano ka katleho rarollwa bothata ka la 9 ya Mphalane 2007, Moahlodi wa Lekgotla la Ditlhaselo tsa Naha Antonie Gildenhuys a tiisa ho fedisa ntlafaditsweng. Ntwa ya molao e ne e nkile dilemo tse ka bang 10 ‘mme e theola' muso ho feta R50, empa batho ba Richtersveld ba hlotse.Ka la 1 ya Tshitwe 2007, Letona la Kgwebo Ya Sechaba Alec Erwin (eo e neng e le monna ya nang le boikarabelo bakeng sa phehisanang reng) le Letona la Ditaba tsa Mobu Lulu Xingwana molao nehelanwa ka diketso sehlooho ho naha ho baeta-pele ba Richtersveld.
Rarollano ya ho Qetela
Rarollano ya ho qetela, e leng ya bohlokwa ho feta R440 milione, e reretswe ho fa sechaba setsi sa dikgallelo tsa ditaemane tsohle tse neng di ntshitswe pele naheng ya tsona. E boetse e sheba bokamoso ka ho theha motheo wa dichelete bakeng sa tswelo-pele e tlang. Habohlokwa le ho feta, mohlomong, e amohela hantle ditokelo tsa mobu tsa batho ba Richtersveld ka lekgetlo la pele historing ya kajeno. Ka kutlwisiso ena, ntwa ya molao e ne e le chelete e fetang chelete. E ne e le ho fa batho ba Richtersveld boikgohomoso bo bocha ka boitsebiso ba setso sa bona, mme sena se se se lebisitse ho tsosoloswa ha meetlo e kileng ya hlokomolohuwa.Ka bokgutshwanyane, dintlha tse kgolo tsa tshebetso ya Alexcor ke tse latelang: Mmuso o tla fana ka dihekthere tsa naha tse 194 600, ho kopanyelletsa le dihalofo tse 84 000 tsa sebaka sa ditaemane haufi le lebopo le mobu o nonneng o haufi le Orange River, oo hona jwale o tshehetsang ditholwana tsa mofuta was lamuni, mapolasi a di oyster le a dihlwa. E tla boela e fane ka sechaba 'tefo e sa tlwaelehang ya tefo' ya R190 milione hammoho le thuso ya tswelo-pele ya R50 milione. Ho feta moo, basebetsi ba batho ba Richtersveld le Alexcor ba tla kena kgwebong ya merafo, moo sechaba se tla ba le karolo ya 49%. Karolo ena ya tshebetso ha e kgolo ha e utlwahala hobane Alexcor o lahlile chelete ka dilemo tse seng kae. Leha ho le jwalo, botsitso ba tshebetso hona jwale bo tla dumella mmuso hore o sebedise chelete e ka bang dibilione tse dimilione tse dikete tse mashome a mabedi (200) ka lenaneong le hlokahalang haholo.
Phetoho
Mme ho na le ho feta! Motse wa Alexander Bay o nang le Alexcor o tla iswa sebakeng seo, mme Alexcor e tla lefa R45-milione ho dumella basebeletsi ba lona hore ba dule moo dilemong tse 10 tse latelang. Ho feta moo, ka lebaka la boiteko ba batho bao e leng ditho tsa sechaba sa 'marabele', boikarabelo bohle ba Alexcor bo ngotswe ke mmuso, haholo-holo tabeng ya ho tsosoloswa ha sebaka ka mora dilemo tse mashome tsa merafo (e leng ho ka kenyang dimilione tse eketsehileng).Kahoo, ke ditaba tse monate ka hohle. Empa hantle-ntle 'sechaba' seo se tla kotula meputso yohle? Ha e le hantle, mobu wa naha o ne o tlameha ho ikemisellwa ho latela 'Phetoho ya dibaka tse ding tsa dibaka tsa 1998'. Tlasa ketso ena, sechaba se ka etsa qeto ya hore na mobu wa sebaka sa kgale sa 'mebala' se lokela ho kenngwa le Communal Property Association (CPA), e fanwang ho masipala, kapa ho arolwa le ho fuwa beng ba motho ka mong.
Bokamoso bo Thabisang
Ka 2002, dibaka tse fapa-fapaneng tsa Richtersveld di ile tsa kgetha ho fetisetsa mobu wa naha ho CPA e neng e tla ba yona le ho fana ka mobu molemong wa batho. Mokgatlo ona o se o thehilwe selemong se fetileng e le Sida! Hub CPA. E kenyeletsa setho se seng le se seng se seholo sa metse e mene ya Richtersveld ya Eksteenfontein, Kuboes, Lekkersing le Sanddrif, moo batho ba baholo ba leng ldlemo tse fetang 18 ba dulang metseng leha e le efe ya dilemo tse hlano kapa ho feta. Sepheo sa CPA se kenyelletsa 'ntlafatso ya meaho ya motlakase, ntshetsopele ya temo, bohahlaudi, le menyetla ya moruo ya ho tshehetsa ho thehwa ha mesebetsi, le ho aha bokgoni ba ditho tsa komiti e le hore ba ka etsa diqeto tse nepahetseng molemong wa sechaba.'Ho finyella sena sohle, CPA e thehile dikhamphani tse 4 tsa kgwebo ho tsamaisa dithahasello tsa tsona tse ngata. Ho na le khamphani ya temo e tla ntlafatsa mapolasi a haufi le Orange River. Khampani ya tshireletso ya tikoloho e tla fetola tshenyo e entsweng ke dilemo tsa morafo. Setsha se nang le khampani se tla ba le boikarabello ba ho hira matlo a Alexander Bay. Hape ho na le khamphani ya morafo ya dirafshwa e tla tsamaisa 49% ya motse ho tshwara Alexcor.
Dichelete tse tswang ho dikhamphani tsena tse 4 di kena khamphaning ya ntshetsopele le sechaba sa tshepo. Karolo e nngwe le e nngwe ya CPA e na le batsamaisi ba sechaba, ho tloha motseng o mong le o mong, hammoho le batsamaisi ba ikemetseng ba kgethilweng ke CPA kapa di trustees. Lefapha la Richtersveld Community Conservancy le lona le thehilwe ho laola bohahlaudi le mesebetsi ya tikoloho ya CPA. Kahoo, nakong e tlang bokamoso bo shebahala bo kganyang ho batho ba Richtersveld.
Diphetoho tse Mmalwa
Ho na le diphetoho tse mmalwa phiepeng ya Richtersveld. Alexcor ya kulang o se a le mothating wa ho tsosoloswa mme dipuisano di nnile tsa tshwarwa ke De Beers le Transhex ho kopanya le/kapa ho theha setsi se kopantsweng sa taemane se fokolang le se sebetsang se tla etsa mosebetsi. Sida! Hub CPA e boetse e qadile merero e mecha ya ntshetsopele. Tsena di kenyelletsa ntlafatso ya meaho le ditshebeletso tsa sechaba, dikoloto tsa kgwebo bakeng sa batho ba banyane ba kgwebo, le sekolo sa temo.Ha e le hantle, mehato ya bohahlaudi e tshwarelwa haholo mme Conservancy e phathahane ho ntshetsa pele ditsi tsa baeti, dimmoriamo le mesebetsi e mengata e thabisang ya bohahlaudi. Kahoo, tswa moo mme o etele Richtersveld. Hase feela phihlelo e tsotehang ya maeto, ke karolo e mafolofolo ya ho tswalwa hape ha sechaba se senngweng haholo.Translated by Bongani Matabane