Ihlangano i-Sida !Hub Communal Property Association

© Roger de la Harpe

Umphakathi we-Richtersveld

E-Richtersveld, i-Sida !hub Communal Property Association (CPA) yatlanywa ukwenza amatleyimi wenarha e-Alexcor property, eyabayide yadlula i-85 000 yamahekutha etlhagwini ehlangana kwe-Port Nolloth kanye ne-Alexander Bay. Eyatlanywa ngaphambi kwelanga elabekwako lezi-31 zakaNobayeni zonyaka ka-1988 laziwa yikhotho yokutleyma kwenarha ngo-2000.

Umlando lo gade ufake hlangana imiphakathi yalapho ehlukahlukeneko kanye nama-stakeholders isibonelo umphakathi we-Eksteenfontein kanye namalunga amadala wakhona e-Richtersveld. Ngebanga lokuhlonipha igugu lekleyimi leyo, u- Alexcor Limited kanye norhulumende weSewula–Africa khange bavumelane nendaba le.

Abajameli be-alexor kanye norhulumende balahla yoke into egade banayo e-Richtersvelders. Kuthiwa gade bangasi mphakathi wamambala ,kobana akhange bathole iinarha le ngokomthetho ngebanga lokobana gade bakhamba bahlala bafuduke gade babadime inarha ngonyaka ka-1847 ku- annexation ye-Namaqualand zenarha ekhabe iwela ngaphasi kwelanga lema-mandate yango-1913 ekwakumnyaka wokugcina wokutleyima.

Nanyana iindlela ezinengezi zabhalelwa kobana zithumbe isekelo ebahlulelini, isigwebo saka-2001 satjho bona itleyimi yabo ayiphumeleli.Lokhu kwakungebanga lokobana ikhotho yathola bona umphakathi lo gade ungakasuswa enarheni ngebanga lokubandlululwa ngokombala, ngebanga lokobana nabalimi abamhlophe nabo gade bafuduswa ngendela efanako.

Ujamelana Nomphakathi

Bafaka isililo e-Supreme Court yenlilo ngebanga lokobana bangavumelani nekhotho kobana ukufuduswa kwabo kumthelela wokuninwa ngobuhlanga, ngebanga lokobana gade kuya nanyana kwenzeka ngebanga lokobana abakaphuquki begodu nokobana kuhlobana nobuhlanga, abantu be-Richtersveld gade banganalungelo enarheni yabo. Kwabamzombe wesibili wabantu be- Richtersvelders.

Kodwana u-Alexcor kanye norhulumende baphikisana nesililwesi bathatha umlandu lo bawusa ekhotho yomthethosisekelo. Ikhotho yomthethosisekelo yajamelana nomphakathi, ekugcineni inarha yanikezwa abantu be-Richtersveld ngonyaka ka-2003. Kwalandela iminyaka embalwa yenkulumiswano, kwaze kwaba ngoSihlabantangana wonyaka ka-2007, lapha u-Alexcor kanye nomphakathi we-Richtersveld bafika esivumelwaneni.

Kwathi kusele iimveke ngaphambi kukobana yoke into le iye ngaphambi kweKhotho yokubizwa kwenarha ngaphambi kukobana isqhema se-Richtersveld sibike umlandu ekontrageni esele itlikitliwe. Kuthiwa khabe kunama-clause amraro begodu kuthiwa umphakathi gade ungakatjelwa ngemininingwana wendaba le. 

Umnyanya Omkhulu

Iimveke ezimbalwa ezibudisi, gade kubonakala Inga iindaba zimabhombo, Kodwana ngemizuzu yokugcina iinkhulumiswano zararulula umraro ngokuphumelela ngezi-9 zakaSewula zonyaka ka-2007, lapha umehluleli we-Land Claims Court u-Judge Antonie Gildenhuys avumelana ne-settlement erhunyeziweko. Ipi yezomthetho le yathatha iminyaka elisumi begodu yadla urhulumende imali engange-R50 million, kodwana abantu be-Richtersveld gade bathumbile ekugcineni.

Ngezi 1-zakaNobayeni zonyaka ka-2007, uMinista we-Public Enterprises u-Alec Erwin (ogade ayindoda ephikisana netleyimi le) kanye noMinista wezenarha/-Land Affairs uLulu Xingwana banikeza abadosi phambili be-Richtersveld i-title deed yenarha.

I-Settlement Yokugcina

I-settlement yokugcina, elinani elidlula i-R440 million, yenzelwe ukupha umphakathi umthobahliziyo ngawo woke amadayimani akhitjhwa esikhathini esidlulileko enarhenabo. Iqala nekusasa ngokutlama isisekelo sokugcina setutuko yakusasa.

Okuqakatheke khulu, mhlambe kukobana, umakhiwo wabo uyavumelana namalungelo wabantu be-Richtersveld kwehlandla lokuthoma elwandweni wesimanjemanje. Ngendlela le ipi yangokomthetho le bekungasi nge yokuthola imali engezelelweko. Kodwana gade kungeyokupha i-Richtersvelders ukuhlonipheka okutjha kwemvelaphi yesiko labo. Lokhu sele kurholele ekuvuselelekeni kwamasiko ekhe alahlwa.

Kafitjhazana, imibandela yesivumelwano se-Alexcor sikhamba nje: urhulumende uzokunikeza abahlali inarha eyi-194 600 ha, ekubalwa hlangana indawo enamadayimani eseduze kwetlhagwini eqakathekileko kanye nomtetlana wenarha evundileko eseduze kwe-Orange River, kwanjesi esekela zemalamula, ama-Oyster kanye neplasi lezintje. Sizokupha nomphakathi nanyana bazobabhadela imali engange R190 million kanye netuthuko ye-R50 million. 

Alexcor, zizokusebenzisana lapha umphakathi uzokuthola khona amakonyana we-49%. Incenye le yesivumelwanesi ayizwakali imnandi ngebanga lokobana i-Alexcor gade sele iloba imali iskhathi esingaba minyaka. Nanyana kunjalo izinzo le-settlement ngeze lavumelakwaphela urhulumende kobana atjale imali efikelela ku-200 Billion kuprogramu etlhogeka khulu le.

Itjhuguluko

Kunokungezelelweko! Idorobha egade kungele-Alexcor i-Alexander Bay lizokudluliselwa emphakathini, begodu u-Alexcor uzokubhadela i-R45-million ukuvumela bona abasebenzi babo bahlale lapho iminyaka elisumi elandelako. Kodwana sithokoza imizamo yamalunga womphakathi, zoke iimbopho ze-Alexcor sele zitlolwe ngurhulumende, khulukhulu naziza ekuvuselelweni kwenarha ngemva kweminyaka yokobana imayinwe (okungabiza iingidigidi ezinengi ezingezelelweko).

Njeke, zindaba ezihle koke. Kodwana kuhle hle, ngimuphi umphakathi ozokuvuna yoke imitlomela? Ubunikazi benarha kutlhogeka kobana kokuthoma kubeke imibandela ye-‘Transformation of Certain Rural Areas yonyaka ka-1998’ Ngaphasi komthetho lo, imiphakathi ingathatha isiqunto sokobana ubunikazi benarha egade kungeyamakhaladi kufanele unikezwe i-Communal Property Association (CPA), enikezwe umasipala wenarha leya, nanyana bahlukaniselane bayinikeze umnini ngomunye.

Ikusasa Eliqhakazileko

Ngonyaka ka-2002, imiphakathi eyahlukahlukeneko ese-Richtersveld yavowutela ukudlulisela ubunikazi benarha ku-CPA egade izokuphatha inarha ijamele abantu. I-intity le gade sele yatlanywa eminyakeni eyadlulako njenge-Sida! Hub CPA.

Kufaka hlangana woke amalunga womphakathi wamadorobha amane we-Richtersveld afana ne-Eksteenfontein, Kuboes, Lekkersing kanye ne-Sanddrif, lapha amalunga amadala kanye nalabo abaneminyaka engaphezu kweyi-18 ebahlale emadorobheni le iminyaka emihlanu ukuya ngaphezulu.

Hlangana komncopho we-CPA kufaka hlangana, ukwenziwa ngcono kwemakhiwo, ukuthuthukiswa kwezelimo, zokuvakatjha kanye nezomnotho ukusekela ukwakha amathuba womsebenzi kanye nokwakha amalunga wekomidi ukwenzela bona barhone ukuthatha iinqunto ezilungileko, bazithathela umphakathi.

Ukobana koke lokhu kurhonakale i-CPA sele ibekele ngahlanye amabubulo enza inzuzo kobana kibe ngiwo atjheje amakonyani. Kunekampani yezelimo ezokurhelebha ukuthuthukisa amaplasi aseduze komlamboi-Orange River. Ikampani yokuvuselelwa kwezebhoduluko izokubuyisela emva umonakalo owenziwa zimayini. Ikampani yezezindlu ngiyo ezokulawula zokuqatjha izindlu e-Alexander Bay. Begodu kunekampani yemayini ezokurhelebha umphakathi lo ukulawula i-49% enayo e-Alexcor.

Imali ezokutholwa emakampanini amane la, izokuya ekuthuthukiseni ikampani kanye ne-trust yomphakathi. Incenye ngayinye ye-CPA inama-director womphakathi, edorobheni ngalinye, kanye nama-director azijameleko aqatjhwe yi-CPA nanyana ma-trustee. Umphakathi we- Richtersveld Community Conservancy nawo ulungiselwe kobana utjheje zezevakatjho kanye nezebhoduluko ze-CPA. Njeke ikusasa labantu be-Richtersvelder liqhakazile.

Imakhiwo Embalwa

Kukhona imakhiwo embalwa ekuhlelwe kobana yakhiwe e-Richtersveld. Kuzokuvuselelwa i-Alexcor begodu iinkulumiswano sele zibanjiwe hlangana kwe-De Beers kanye ne-Transhex kobana kuhlanganyelwe nanyana kutlwanywe ifemu yokukhatha neyokwenza amadayimani ezokudala amathuba womsebenzi. I- Sida !Hub CPA nayo ingenele ukwenza imakhiwo embalwa emitjha. Ekubalwa hlangana nayo ukuphuqulwa kwemakhiwo kanye nensetjenziswa zomphakathi, ukubolekwa kwamarhwebo iimali zokwenza amarhwebo amancani, kanye nokwakha iinkolo zezolimo.

Ijima lezokuvakatjha likhamba phambili ku-agenda begodu zokutlhogonyelwa zimatasatasa zithuthukisa isentha yemvakatjhi. Akusilijima lezokuvakatjha elikarisakokwaaphela, kodwana zizinto ezilethweko ezenzelwe ukuvuselela umphakathi ogade ubandlululwa.

Translated by Busisiwe Skhosana