Setšhaba sa Richtersveld
Ka Richtersveld, Sida! Lefelong la modiro Mokgatlho wa Thoto ya Setšhaba (CPA) o hlomilwe go dira khuetšo ya thoto ya Alexcor, yeo e katološitšwego dihektare tše 85 000 go bapela magareng ga lebopo la Port Nolloth le Alexander Bay. Se se ka nnete se išitšwe pele ka lehla la 31 Manthole 1998 gomme utlwiwa ke Kgorotsheko ya Dikhuetšo tša Naga ka ngwaga wa 2000.Babelaedi mo molatong o ba akaretša ditšhaba tša tikologo tša go fapafapana le bakgathatema, bao e lego setšhaba sa Richtersveld, setšhaba sa BaKuboes, setšhaba sa Sanddrift, setšhaba sa Lekkersing, setšhaba sa Eksteenfontein le maloko a Setšhaba sa batho ba bagolo ba Richtersveld. Ka lebaka la sebopego se bohlokwa sa khuetšo, e be ya phjadišanwa ke Alexcor Limited le mmušo wa Repabliki ya Aforika Borwa.
Batšhireletši (Alexcor le mmušo) ba lahletše se sengwe le se sengwe seo ba bego ba na le sona go bathoo ba Richtersveld. Go boletšwe gore e be e se setšhaba sa nnete; gore ga ba dula ka go ‘hola’ naga ka ge ba be ba sepela kudu; gore ba be ba ganeditšwe naga ka lebaka la mametletšo ya 1847 ya Namaqualand yeo e bego e wela ka ntle ga letšatše kgwedi la go kgaolwa la 1913. Le ge bontšhi bja makatika a paletšwe ke go thopa le thekgo ya baahlodi, kahlolo ya 2001 e ile ya laela gore khuetšo e be e sa šome. Se e be e le kudukudu ka lebaka la gore kgorotsheko e hweditše gore setšhaba se be se sa tlošwa nageng ka baka la ‘melao efe goba efe ya kgethollo ya semorafe’, ka ge balemirui ba bašweu le bao ba bego ba dula fao ba tlošitšwe ke tshepetšo ya go swana le eo.
Ka Lehlakoreng la Setšhaba
Kutollo ye e ile ya ganetšwa ka Kgorotsheko ya Boipiletšo gomme ya fetolela sephetho sa Kgorotsheko ya Naga, ya hwetša gore go tloswa ga bona go tšwa tirišong ya kgethollo ya semorafe ka lebaka la gore e be e le go tšwetšwa pele go ya go thewa godimo ga mabaka a gore ba be se na sebjalebjale, ka lebaka la gore yeo e kgokagane kudu le semorafe sa bona, batho ba Richtersveld ba be ba se na ditokelo ka sehlogong “naga”. Kgato ya 2 go batho ba Richtersveld.Eupša Alexcor le mmušo ba ipileditše go dira boipelaetšo gomme ba tšea molato o ba o iša Kgorotshekong ya Molaotheo. Kgorotsheko ya Molaotheo e hweditše e tšere lehlakore la setšhaba gomme mafelelong naga e be ya fiwa batho ba Richtersveld ka 2003. Mengwaga ye mmalwa ya ditherišano e latetše, ka Moranang 2007, tumelelano magareng ga Alexcor le setšhaba sa Richtersveld e fihleletšwe.
Bjale, dibeke pele ga gore tumelelwano ye fihle pele ga Kgorotsheko ya Dikhuetšo tša Naga ka leaka la tumelelo ya mafelelo, sehlopha sa kganetš sa Richtersveld ba dirile boipelaetšo kgahlanong le kontraka ye e bego e setše e saenilwe. Mafelelong, go be go na le mathata le tše dingwe tša ditemana gomme go ne ga bolelwa gore setšhaba se se rerišwa ka bophara mabapi le dintlha tša go šoma.
Tiragalo ye Kgolo
Mo dibekeng tše mmalwa tša go tsistsipantšha mmele, go be go bonala o kare ka moka di tla senyega. Eupša dipoledišano tša metsotso ya mafelelo di rarollotše mathata gomme ka la 9 Diphalane 2007, Moahlodi Antonie Gildenhuys wa Kgorotsheko ya Dikhuetšo tša Naga a gateletše tumelano ya go bušeletšwa. Ntwa ya molao e nyakile go tšea karolo mengwaga ye 10 gomme ya nyaka mmušo dimilione tšs go feta R50, eupša batho ba Richtersveld ba thopile.Ka la 1 Manthole 2007, Tona ya Dikgwebo tša Mmušo Alec Erwin (monna yoo o be a na le maikarabelo a tsenetšego ya khuetšo) le Tona ya Merero ya Naga Lulu Xingwana goba ba ile ba neela bongwadišo ya bong bja naga go baetapele ba Richtersveld.
Tefelo ya Mafelelo
Tefele ya mafelelo, yeo e bego e feta dimilione tše R440 gabotse, e ikemišeditše go abela setšhaba le tše dingwe tša mohuta woo ka moka ye e lego ya ditaemane tše di ntšhitšwego go tšwa nageng ya bona. Gape e lebelela bokamoso ka go hloma motheo wa letlotlo la tlhabollo ya ka moso. Sa bohlokwa kudu, mohlomongwe, ga botse e dumela ditokelo tša naga bathong ba Richtersveld la mathomo historing ya sebjalebjale.Go bolela nnete, ntwa ya molao e be e le mabapi le go feta tšhelete. E be e le ka ga go ba fa batho ba Richtersveld mogopolo o mofsha wa boikgantšho mo boitšhupong bj abona bona bja setšo, gomme se se šetše se feleditše ka go šoma ka go tšoseletšo ya ditšo tšeo di bego di hlokomologilwe.
Ka boripana, dintlha tše kgolo tša tšhomo ya Alexcor ke tše di latelago: Mmušo o tla neela 194 600 ya dihektare tša naga, go akaretša le dihektare tše 84 000 tšee bohlokwa tša mollwane wa ditaemane go bapela le lebopo le naga ya monono ya go bapa le Noka ya Mmala wa Namune, yeo gabjale e thekgilego dipolase tša bodinamune, bja dikgetla le ntšhu. Gape e tla fa setšhaba yeo e sego ya ‘tefelo ya go se tlwaelege ya tshenyo’ ya R190 dimilione go hlakantšha le thušo ya tlhabollo ya R50 milione.
Godimo ga moo, batho ba Richtersveld le Alexcor ba tla tsenela mohlakanelwa wa meepo, yeo setšhaba se tla swarago 49% ya kgahlego. Karolo ye ya go šoma ga se ye e botse bjalo ka ge go kwagala kudu ka lebaka la gore Alexcor e lahlegelwa ke tšhelete ya go tloga mengwageng ye mmalwa. Le ge go le bjalo, tiišetšo ya bjale ya mmušo e tla dumelela go beeletša go fihla ka R200 pilione ka tšhepedišo ye e nyakegago ya bofsa.
Diphetogo
Gomme go nna le tše dingwe. Toropo ye e lego ya bong bja Alexcor e lego Alexander Bay e tla fetišetšwa go setšhaba, gomme Alexcor e tla lefa R45-million go dumelela bašomi ba yona go tšwela pele go ba fao mengwaga ye e latelago ye 10. Go feta fao, go ditebogo go maitekelo a bao ba ‘maloko‘ a setšhaba, dipofo tša Alexcor ka moka tša bjale di ngwalollwa ke mmušo, kudu mabapi le tsošološo ya naga le ka morago ga mengwaga ye masomesome ya meepo (yeo e ka ba bitšago dimilione tse dintšhi tša tlaleletšo).Ka fao, ke ditaba tše dibotse ka moka. Eupša se se tloga se botšišwa ke gore ‘ke eng setšhaba’ seo se tlago go buna meputso ka moka? Gabotse, go ba mong wa naga la mathomo e swanetše go laolwa go ya ka ‘Molao wa Diphetogo tša Dinagamagaeng wa 1998’. Ka fase ga molao wo, setšhaba se tla tšea sephetho sa ge eba ba mong wa peleng wa ‘poloko ya ba mmala’ e swanetše go išwa ka Mokgahlong wa Thoto ya Setšhaba (CPA), go e fitišetša mmasepaleng wa tikologo, goba karoganyo le go abelwa go beng ka bo tee.
Bokamoso bja go Phatsima
Ka 2002, ditšhaba tša go fapafapana ka gare ga Richtersveld di dumeletše go fetišetša bong bja naga ye e feleletšego go CPA yeo e tla bang mong le go laola naga legatong la batho. Popego ye e be e šetše e hlomilwe ngwaga wo o fetilego bjalo ka Sida! Lefelong la modiro CPA. E akaretša motho o mogolo o mongwe le o mongwe wa maloko a mane a ditoropo tša Richtersveld tša Eksteenfontein, Kuboes, Lekkersing le Sanddrif, moo batho ba bagolo e lego bao ba maloko a nago le mengwaga ya ka godimo ga 18 bao ba sa phela ka go efe goba efe ya ditoropo mengwaga ye mehlano goba go feta. Maikemišetšo a CPA a akaretša ‘kaonafatšo ya mananeokgoparara, tlhabollo ya temothuo, boeti, le menyetla ya ikonomi go thekga hlolo ya mešomo, le go aga bokgoni bja maloko a komiti gore ba ka ba le tokelo ya go tšea diphetho legatong la setšhaba’.Go fihlelela dilo tše ka moka, CPA e hlomile 4 ya dikhamphani tša go sepediša kgwebo ya bona ya dikgahlego tše kgolo. Go na le kahmphani ya temothuo yeo e lego go ya go hlabolla dipolase go bapa le Noka ya Mmala wa Namune. Khamphani ya tša tikologo e tlo bušetša tshenyo yeo e dirilwego ke mengwaga ya meepo morago. Khamphani y ago swara dithoto ye e nago le maikarabelo a go rentišwa ga dintlo ka Alexander Bay. Gomme go na le khampoahani ya meepo ye e tla sepetšago 49% ya setšhaba ya go swara ka Alexcor.
Dipoelo go tšwa dikhamphani tše 4 tše di ya ka khamphaning ya tlhabollo ya setšhaba le trasete. Karolo ye nngwe le ye nngwe ya CPA e na le molaodi wa setšhaba, o tee go tšwa toropong ye nngwe le ye nngwe, gammogo le balaodi bao ba thwetšwego e ka ba ke CPA goba balaodi ba trasete. Polokelo ya Setšhaba ya Richtersveld yeo e hlokomelago tša boeti le mediro ya tikologo ya CPA. Ka fao, ka bokamoso bo bonala bo le phatsima mo bathong ba Richtersveld.
Ditlhabollo tše Mmalwa
Go na le dihlabololo tše mmalwa tše di tlago tša Richtersveld. Alexcor ye e fokolago e kgauswi le go tsošološwa gomme dipoledišano di swerwe le bobedi De Beers le Transhex go nyalanya le/goba go hloma tsepedišo ya mohlakanelwa ya go sega ditaemane yeo e tla go go hloma mešomo. Sida ! Lefelong la modiro CPA gape o gare hloma palo ya projeke tša tlhabollo. Tše di akaretša go kaonafatša mananeokgoparara le ditirelo tša setšhaba, dikadomo tša ditšhelete go thoma kgwebo ye nnyane tša batho, le sekolo sa temothuo.Go bolela nnete, dikgato tša boeti di tšea maemo a godimo mo lenaneo le Polokelo e gare e hlabologa mafelo a baeti, dimusamu le mehutahuta ya ditiro tša go kgahliša tša boeti. Ka fao, e tšwa go etela Richtersveld. Ga se fela maitemogelo a go kgahliša a go sepela, ke go kgatha tema ga mafolofolo go tsošološo ya setšhaba se se sepetšwago botse.
Translated by Lawrence Ndou