Tshitshavha tsha Richtersveld
Kha ḽa Richtersveld, vha Sida !hub Communal Property Association (CPA) vho mbo ḓi sikiwa hu tshi khou itelwa uri hu kone u itwa zwa mbilo dza mavu a Alexcor property, ine ya ṱanḓavhuwa lwa hectara dza 85 000 tsini na maḓi vhukati ha Port Nolloth na Alexander Bay. Hezwi zwo ambiwa hu saathu vha na duvha ḽa hone ḽa dzi 31 dza Nyendavhusiku 1998 na hone zwa pfiwa nga vha Land Claims Court nga 2000.Mafhungo a hoyu mulandu o ita uri tshi tshavha tsha nga henefho tsini tshi shume u vhavha, u fana na tshi tshavha Richtersveld, na Kuboese, na Sanddrift, na Lekkersing, na Eksteenfontein na miraḓo mihulwane ya tshitshavha tsha Richtersveld. Nga mulandu wa uvha hone ha u vhiliwa ha mutsho, ha mbo ḓi lwelwiwa nga vha Alexcor Limited na muvhuso wa Republic ya Afrika Tshipembe.
Vhe vha vha vha tshi khou imelela (Alexcor na muvhuso) vha laṱela zwoṱhe zwine vha vha nazwo Richtersvelders. Zwo mbo ḓi ambiwa uri asi tshi tshavha tsha vhukuma; ha kona u ambiwa uri avho ngo tendelwa uri vha vhidze hafha fhethu sa havho ngauri navhone vha tou vha dzi ṱhunḓu, vho ḓa nga 1847 nga tshifhinga tsha dzi nndwa dza vhathu vha Namaqualand ye ya ḓo thoma u vha hone nga 1913.
Naho huna uri vhunzhi ha hezwi zwithu zwo balelwa u wana thikhedzo ubva kha mutshutshisi, nga 2001 ho mbo ḓi pfi mbilo adzi ngo tendelwa. Hezwi zwo itwa ngauri khothe ayo ngo wana uri hafha fhethu ho bviswa kha shango nga mulandu wa khethululano nga muvhala, sa vhunga na vhatshena vhane vha ita zwa vhulimi vha songo swika he vha bviswa.
Hu tshi khou Imiwa na Tshitshavha
Haya mawanwa a dovhiwa a iswa khothe ya Supreme, ya tea u dovholowa hafhu tsheo ye ya vha yo dzhiiwa lwa u thoma ya mawanwa a uri "zwithu zwavho zwo swika kha khethululano nga lukanda kha hezwo zwo vha zwo tikiwa nga uri u shaya havho matshilisano, he ha ḓo kona u vhonala khethululana nga lukanda kha vhathu vha Richtersveld vha na pfanelo kha mbilo dza mavu". lwa vhuvhili Richtersvelders.Fhedzi Alexcor na muvhuso vha dovholola hafhu vha dzhia mulandu vha u isa Constitutional Court. Havha vha ConCourt navho vha tsheya tsheyo vha tshi khou ima na tshi tshavha shango ḽa kona u fhiwa vhathu vha Richtersveld nga 2003. Nga murahu ha minwaha minzhi ya nyambedzano yo ḓo tevhelaho nga Lambamai 2007, ha kona uvha na thendelano vhukati ha Alexcor na tshitshavha tsha Richtersveld.
Zwino, nga murahu ha vhege, musi zwe vha tendelana zwi saathu thoma u itwa zwa mbilo dza mavu, lunwe lugwada lwo no bva Richtersvelders vha isa mbilaelo dzavho nga zwine zwo vha zwo no sainiwa fhasi. Zwavhuḓi-vhuḓi ungari ho vha huna mathada,ane akhou sumbedzisa uri tshitshavha atshi ngo kwamiwa na luthihi.
Mushumo Muhulwane
Lwa dzi vhege ṋhukhu dzine dzo vha dzi tshi khou netisa, zwa tou vhonala uri zwoṱhe zwi ḓo tshinyala. Fhedzi nga dzi nyambedzano dza u fhedzisela dza kona u tandula mathada ane ovha a hone nga dzi 9 dza Tshimedzi 2007, mutshutshisi wa zwa mbilo ya mavu Antonie Gildenhuy akona u amba uri zwothe zwi mugwalani. Nndwa ya mulayoni yo dzhia minwaha ya 10 ya dzhiela muvhuso tshelede ine ya swika R50 million, fhedzi vhathu vha Richtersveld vha kunda.Nga dzi 1 Nyendavhusiku 2007, vha zwa Public Enterprises Minister vho- Alec Erwin (we avha ana maanḓa kha zwa u lwela) na vha Land Affairs Minister Lulu Xingwana vha kona u isa mabammbiri a vhuṋe kha vhahulwane vha shango ḽa Richtersveld
Madzulo a u Fhedzisa
Zwa u fhedzisela, zwe zwa ḓo ṱoḓa tshelede ine ya lingana R440 million, i amba uri i ḓo ḓisa kha tshitshavha zwoṱhe zwa diamond dzine dzo bviswa henefho kha shango ḽavho.Ya dovha ya lavhelesa kha zwa matshelo, nga u tumbula tshiimiswa tsha u bveledza na matshelo. Tsha ndeme vhukuma, nga nḓila ya hone hu fanela u dzhiiwa sa ha ndeme kha dzi pfanelo dza shango na vhathu vha Richtersveld lwa u tou thoma kha ḓivhazwakale.
Nga hei nḓila zwi amba uri hei nndwa yo vha i tshi khou fhira zwa tshelede. Ho vha hu nga ufha vha Richtersvelders hunwe u ḓi hudza nga ha fhethu havho ha mvelo, hezwi zwo vha zwo no iswa kha u ṱanganelana ha mvelo ye ya vhuya ya laṱedzwa.
Nga zwiṱuku, ku shumele kwa vha Alexcor ho vha zwi tevhelaho: muvhuso u ḓo bvisa shango ḽo no lingana hectara dza 194 600 ha, ho kateliwa na hune ha lingana hectara dza 84 000ha dza fhethu hune ho vha huna diamond tsini na maḓi na hune havha na mavu matete tsini na mulambo wa Orange, une zwa zwino wa tika mabulasi a citrus, oyster na ostrich. I ḓo dovha ya fha tshi tshavha inwe tshelede yo no swika R190 million na inwe tshelede ya u thusa kha u bveledza yo no swika R50 million.
U tshi nga isa phanḓa, Richtersvelders na vha Alexcor vha ḓo shumisana, hune tshi tshavha tshi ḓo fara 49% ya dzi interest. Hetshi tshipiḓa tsha hoyu mulanga a u tou vha muhulwane vhukuma nga nḓila ine wa pfala ngayo ngauri Alexcor yo vha i tshi khou xelelwa nga tshelede lwa minwaha. Naho zwo ralo, u dzula ha vhadzulapo hu ḓo tendela uri muvhuso u kone u longa R200 billion hune ya khou ṱoḓea vhukuma.
U Shandukiswa
Huna zwinwe! V hane vha langa ḓorobo ya Alexcor-vha Alexander Bay vha ḓo fhirisela tshitshavha, na hone vha Alexcor vha ḓo badela R45-million u itela uri vhathusi vha vho vha dzule henfho lwa minwaha ya 10 i tevhelaho. U tshi nga engedza u tshi khou livhuwa mushumo wo itwaho nga miraḓo ya Alexcor hune u hanedza havho hu sa nwalwe fhethu, nga maanḓa kha mafhungo a u vusuludza hafha fhethu nga murahu ha minwaha minzhi (zwine zwa nga vhanga u dovha u xelelwa nda dzi tshelede).Zwino, ndi mafhungo avhuḓi. Fhedzi zwavhukuma-kuma ndi zwauri di nnyi ane aḓo kaṋa zwinzhi kha hetshi tshitshavha ri tshi sedza dzi pfufho? Fhedzi vharangaphanḓa vho ambiwa ho sedziwa mulayo wa, ‘Transformation of Certain Rural Areas act ya 1998’.
Nga fhasi ha hoyu mulayo, tshitshavha tshi nga ṋanga uri shango ndi ḽa vha ma ‘coloured ’ shangoḽi fanela u wela kha Communal Property Association (CPA), ḽo fhiwa masipala wapo, kana ḽa khethekanyiwa ḽa fhiwa vhathu vho teaho.
Vhu Matshelo Vhune ha Vhonala
Nga 2002, tshitshavha tsho fhambananaho henefho kha ḽa Richtersveld vha khetha vha tshi khou itela u fha maanḓa a shango kha vha CPA ine ya ḓo langa na u lavhelesa shango vha tshi khou itela vhone. Hezwi zwo vha zwo no itwa nga nwaha wo fhelaho sa Sida !Hub CPA.I katela na miraḓo ya vhathu vhahulwane ya ḓorobo nṋa dza Richtersveld ya Eksteenfontein, Kuboes, Lekkersing na Sanddrif, hune vhathu vhahulwane vha vha vhathu vho no fhiraho minwaha ya 18 vhane vho no dzula kha ḓorobo lwa minwaha miṱanu na u fhirisa.
Muhumbulo wa CPA hu vha ho kateliwa na u lulamisa mbonalo, u bveledza zwa vhulimi, zwa vhuendela mashango na tshikhala tsha ikonomi u tikedza tshikhala tsha u sikiwa ha mishumo, na maanḓa a u fhaṱa miraḓo uri vha kone u dzhia tsheyo dza vhuḓi vha tshi khou itela tshi tshavha tshavho.
U swikelela hezwi, vha CPA vho mbo ḓi ita campani nṋa dza zwa masheleni uri vha kone u isa phanḓa na mushumo wa mbuyelo dzavho. Huna khaphani ya zwa vhulimi ine ya ḓo bveledza mabulasi ane avha mulamboni wa Orange. Na khaphani ya zwa u vusuludza fhethu, iḓo kona u shuma na hune ho vha ho tshinyadziwa nga vha mimaini. Khaphani ya u fara zwishumiswa ine ya ḓo thusa musi hu tshi khou rethiwa dzi nnḓu dzine dza vha Alexander Bay. Ha dovha ha vha na campani ya zwa mimaini ine ya ḓo sedza mikovhe ya tshi tshavha ya 49% ire Alexcor.
Zwa u isa phanḓa na u shuma zwa hedzi khaphani zwi ya kha zwa u bveledza na fulufhelo. Miraḓo minwe na minwe uya nga u khethekanywa ha CPA huna muthu ane avha muhulwane wa tshi tshavha, hunga vha ubva kha dorobo inwe na inwe kana muthu ane o tou ṋangiwa nga vha CPA. Zwino vhumatshelo vhu khou fulufhedzisa kha tshi tshavha tsha Richtersveld, vho dzulela u vha na vhane vha lavhelesa vha endela mashango na mishumo ine ya itwa henefho ya CPA.
U Bveledzwa ho Vhalaho
Huna u bveledzwa ho vhalaho kha mvela phanḓa ya Richtersveld. Hei Alexcor i khou ṱoḓa u dalela zwinwe zwa murahu nahone ho no ḓi ambiwa na De Beers na Transhex uri vha kone u shuma vhothe kha u khathiwa ha dzi diamond na u ṱhogomela zwimela zwine zwa nga ḓisa mushumo.Vha Sida !Hub CPA vha na zwinwe zwine vha khou ṱoḓa u zwiita zwo vhalaho zwine zwa nga bveledza shango, zwa u ita zwa u kolodisa dzi tshelede, u lulamisa tshivhumbeo na mushumo wa tshi tshavha na tshikolo tsha zwa vhulimi.
Na zwa vhuendela mashango zwi nṱha vhukuma vha khou shuma na u lugisa hune vhaeni vha ḓo dzula hone, ṱano na zwithu zwinzhi zwine zwa kunga vhaeni. Zwino i bvani ni yo dalela Richtersveld. Ahu tou mangadza fhedzi, ndi u dzhenelela hu vhonalaho kha u bebiwa ha hafha fhethu.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe