Ga Merogo ya Setlogo sa Afrika Borwa

Although not indigenous to South Africa, spinach is a very popular vegetable in the local diet.

Le ge e hlokomologwa le mabopo mo Afrika Borwa, merogo ya setlotlo e ka fapantšha tshepedišo ya go lema, go kgonthiša toto ya dijo le go thuša go fokotša bodiidi, mola e oketša letseno le go kaonafatša maphelo a batho. Setlogo sa merogo se kgona go kgotlelela maemo a tikologo ao a lego bogale, ka ge e šetše e tlwaetša maemo a Afrika Borwa (bjalo ka ge bontši e gola ka mafolofolo), ka fao di loketše ke tšweletšo ya nošetšo ya metšhene. Godimo ga moo, dibjalo tše di karolo ya karolo ya bohwa bja setšo.
Morogo wa matlakala wa Afrika o šupa sehlopha sa mehuta ya dimela tše di šomišwago bjalo ka yonaleole ya merogo e bitšwa gape morogo goba imifino ke badudi ba Borwa bja Afrika. Morogo wa matlalakala wa Afrika e bopa karolo ya dijo tša ka mehla tša dimilione tša maAfrika Borwa gomme morogo o na le phepo ye e humilego go swana le bithamini A ke iron. Tše nnyane, dikutu tša Succulent, matšoba le dienywa tše nnyane kudu, di šomišwago bjalo ka merogo.
Dijo di ka beakanywa ka morogo o tee goba ka kopanyo ya merogo go tšwa go mehuta ya go fapana. Go tlaleletša mohlodi, ditswaki tša go swana le ditamati, dieiye, flouru ya matokomane le dinoki di ka šomišwa. Bontši bja dibjalo tše di bunwa mo nageng, mola tše mmalwa di bjalwa, gantši go thekga malapa a magaeng.
Gabjale, Khansele ya dinyakišišo tša temo (ARC) e dira maitekelo a go tšwetša pele godišo le šomiša ya merogo ye go balemi, basadi le dihlopha tšeo di lego kotsing. Projeke ya dinyakišišo tša ARC di tsepelela go kaonafatša mekgwa ya go lema, mekgwa e kaone ya go bjalale le mekgwa ye maleba ya go buna, go hwetša dinyakwa tša meetse le monontšha, ditšweletšwa tše mpsha le tekano ya meetsi a mmu. Tshedimošo ye e tla šomišetšwa go tšweletša ditlhahli tša temo ya yšweletšo ya merogo ya matlakala ya Afrika.
Lenaneo la dinyakišišo le ithutile dibjalo tše di latelago:
Amaranth
Sebjalo sa sekgo (Cleome gynandra)
Corchorus spp
Nightshade (Solanum retroflexum)
Lerotse and swiri ya go baba
Nawa (Vigna unguiculata)
Amadumbe (Colocasia esculenta)
Dibjalo tša amaranth, corchorus le sekgo, ke tlwaelo ke merogo ya matlakala a go ba le phepo ya godimo le maemo a godimo a kalasiamo, iron le dibithamini A le C. Amaranth le corchorus le tšona di na le proteine ya godimo le gwaši. Le ge e le gore dibjalo tše di ka tšewa bjalo ka dibjalo tša taolo ya fase e bile di ka gola mo mmung wa go fokola, diphetho tša dinyakišišo di bontšha gore poelo e ka godišwa ka go oketša monontšha goba go humiša mobu ka manyoro.

Amaranth

©Dinesh Valke

The young plants and leaves of Amaranthus spinosus are eaten like spinach and it is reputed ot increase the milk yield in cattle when grazed.

Sebjalo sa go fetoga kudu sa herbaceous se se golago go tšwa go 30 cm go ya go 2 m. Matlakala a mannyane, dintlha le dibjalwana di šomišwago bjalo ka merogo. Dipeu di apeiwa bjalo ka mabele, di šilwa bjalo flouru le go omišwa. Matlakala le dikutu di a šilwa e be di šomišwa bjalo kerese. Ka gare ga mengwang kamoka ya merogo ya matlakala ya Afrika Borwa, amaranth e na le bokgoni bjo bogolo bjalo ka sebjalo sa kgwebo.

Sebjalo sa Sekgo

Sebjalo sa Herbaceous sa matlakala a go ba le meriri le dikutu, matlakala a sebjalo sa sekgo ke a mantši - go swana le menwana ka seatleng – gomme di šomišwa e le tše nnyane. Ka nako ye, e a baba, gomme e ka apewa ka gare ga maswi ka ditamati e be e solwa ka sepeneše, go tlaleletša tatso mo dijong.

Corchorus Species

Ka tlwaelo e tsebega bjalo ka Jew’s Mallow (Corchorus olitorius le Corchorus tridens) semela se le senoko sa ngwaga ka matšoba a mannyane. Corchorus e apeilwego e na le phopholego ye sese, go swana le morogo wa "okra". Go fokotša go ota setol o ka senya bicarbonate of soda (goba moroto wa kgomo) ka gare ga meetse a go apea.

Nightshade

Nightshade ka sebjalo sa herbaceous se se golago botelele ba go lekana 75 cm e bile e tsebjega gape ka seenywa sa yona se sennyane, sa go phadima, sa mmala wo purapura, seo di ka jewago se le foreše eupša gantši se šomišwa go dira jamo. Seenywa se se tala se na le mpholo. Matlakala le mahlogedi a apewa eupša matlakala a ka jewa a le tala.

Lerotse and Swiri ya go Baba

Pick young pumpkin leaves for steaming. Remove the thorny fibres by taking a small piece of the stem and stripping it down the back of the leaf, removing the thorny fibres. Cut into small pieces before cooking or sautéeing.

Matlakala a Lerotse and swiri ya go baba (Citrullus lanatus) a dirišwa bjalo ka merogo ya matlakala. Maloko a lapa la Cucurbitaceae dibjalo tše di swana le serape gomme di patlame, gantši di ka dirišwago go laola mengwang ge go bjalwa. Gape, wild-harvested, matlakala, mahlogedi, matšoba le dikenyo di ka apewa ka go bešwa mola dipeu e tumile ka seneke.

Dinawa

©Jud McCranie

The pods and seeds of the cowpea plant. The leaves are also eaten as vegetable and makes a good animal feed.

Sebjalo sa nawa ke letlakala le sebjalo sa tlhago sa Afrika. Bobedi bja matlakala a a hlwekilego le dipeu di lewa bjalo ka merogo, mola semela kamoka se dirišwa bjalo ka furu ya diruiwa, e ka ba ba furu ye hlwekilego goba bjang. Flouru ya nawa e dirišwa go paka gammogo le intastring ya nama ye e šomilwego ya go swana le ka diripa tša dikgogo. Dinawa di na le proteine ya godimo (18% go 35%) le carbohydrate (50 go 65%) le B dibithamini.

Amadumbe

Just harvested amadumbe tubers should be washed before boiling or roasting.

Amadumbe, e bitšwa gape taro ke merogo ya medu gape tsebjago bjalo ka ‘tapola ya tropika’. Ga e swane le tapola ya go tlwaelega, medu e tilego ya amadumbe a ka apeiwa mol matlakala le matšoba a jewa bjalo ka merogo wo motala, e tumile kudu mo Bodikela bja Afrika.

Translated by Lebogang Sewela