Sweet cherries (Prunus avium) ndi zwithu zwine zwa vha uri zwi bva Europe, Turkey, Africa, na Asia. Dzo thoma u divhiwa nga nwaha wa 372 uya kha 272 BC; huna zwine zwa sumbedza uri dzi cherry dza u tou thoma dzi nga vha dzo tavhiwa nga vhadzimu vha Greece.
Huna dzine dza vha na muvhala mutsuku une wavha uri wo dombilela dzine dza khou ya kha muvhala mutsu, dzine dza hata, Prunus cerasus, dzine dza hula kha miri mituku dzi vha dzi tshi khou tavhelwa uri dzi bikiwe kana kha u baga. Dzi cherry dzine dza vha uri dzi ya hata hupfi dzina pfushi dza dovha dza vha dzo dala nga melatonin.
Afrika tshipembe, hu bveledziwa dzine dza difha fhedzi, hune vhunzhi hadzo dzi vha dzi tshi khou bva kha dorobo ya Ceres. Naho zworalo kha vundu la Free State kha dorobo in ya pfi Ficksburg, ndi hunwe ha fhethu hune ha divhelwa uvha na dzi cherry nga vhunzhi nahone hu ya vha na bembela la dzi cherry nga nwedzi wa Lara.
U Tavhiwa ha dzi Cherry Afrika Tshipembe
Ro ditika nga muvhigo wa divhazwakale. Cherry dza u tou thoma dze dza vha dzi thukhu dzo vha dzo tavhiwa Gydo nnda ha vundu la Western cape Ceres nga 1890. Naho zwo ralo cherry dza u tou thoma u tavhiwa dzi tshi khou tavhelwa u rengisa Afrika tshipembe zwo thoma nga nwaha wa 1904 Clocolan kha vundu la Free State. Kha hovhu vhupo huna dzi hectara dzine dza swika thanu dze dza vha dzo tavhiwa nga Haarry Pickstone, o thusiwa nga vhathu vha kereke vha German.
U tavhiwa ha dzi cherry ha vho thoma u hula ubva zwezwo. Nga nwaha muthihi fhedzi vhukati ha 2017 na 2018 ho vha na u hula kha u tavhiwa ha dzi cherry nga 25% zwe zwa swika kha tshivhalo tsha 388ha. Huna fhethu hune ha swika 30 hune ha vha uri ndi hone hune ha bveledziwa dzi Cherry, hune ha langiwa nga vhabveledzi vha 23 hune ha vha na tshivhalo tsho fhelelaho tsha dzi cherry tshine tsha swika 1 000 tonnes nga khalanwaha ya 2018/19.
Ho vha na u gonya kha u tavhiwa ha cherry vhukati ha nwaha wa 2013 na 2018, hezwi zwo itwa ngauri ha vha na u lambedziwa nga masheleni nga vhathu vha zwimela vha Western Cape's department of agriculture. Zwa u lambedziwa zwo thusa kha uri hu kone u vha na miri minzhi, u vha mulayoni ha minwe ya mishonga ine ya nga shuma kha miri ya dzi cherry Afrika tshipembe. Thoduluso kanzhi dzi vha dzi tshi khou itwa nga vha South African Cherry Growers Association (SACGA) and Hortgro. Dzi thoduluso dza zwino hu vha hokateliwa na u dowelwa ha dzi ngudo dza uri hu kone u vhonala uri dzi cherry dzi nga kona u hula kha mitsho na vhupo ho fhambanaho.
U tavhiwa ha dzi cherry ahu sokou itw ahunwe na hunwe vhunga u muri une wa shuma nga mutsho. Dzi cherry dzi toda tshilimo tshine tsha vha uri tsho linganela na vhuria ho lapfaho hune ha vha uri hu ya rothola, hune ha vha na fhethu hune ha rothola vhukuma hune ha vha fhasi ha 7°C. Ndi ngazwo u tshi wana u tavhiwa ha dzi cherry hunzhi hu tshi vha kha vundu la Western Cape na Free state na Northwest, na hunwe fhethu hune ha vha hutuku kha vundu la Limpopo, Gauteng na Mpumalanga.
Dzi cherry dzi ya tavhanya vhukuma u vhibva, hune unga tou vha na maduvha a 55 kana 70 uri u kane hu saathu tshinyadziwa, zwi tshi khou bva kha lushaka lwa hone. Musi u tshi khou kana ndi mushumo muhulwane vhukuma; dzi cherry dzi tou kiwa nga zwanda. Nahone nga u tavhanya dzi fanela uya dza vhewa hune ha vha uri hu a rothola u swika kha 0.5°C uri dzi kone u vha na vhutshilo vhulapfu maragani na uri dzi kone u iswa mashangodavha Uk-vhane vha vha vhone vharengi vhahulwane, na Middle East, Europe, na Russia.
Tshaka dza dzi Cherry
Zwa u tavha dzi cherry dza u difha Afrika Tshipembe zwo thoma hu tshi khou tavhiwa lushaka lune lwa vha Early River, Early Red Five, Giant Heidelfinger, na Bing. Kha hezwi, ine ya vha khulwane ya muvhala wo dombilelaho mutsuku na black-red Giant Heidelfinger dzi kha di tavhiwa. Huna mbalo khulwane vhukuma ya dzi tshaka Afrika tshipembe hezwi hu vha ho kateliwa na Royal Hazel, Royal Dawn, Royal Lynn, Royal Edie na Royal Helen. Tshaka dzine dza nga Van na Sweet Ann dzi vha dzi tshi khou tavhelwa u thusa dzinwe. Ine ndi kale i tshi khou tavhiwa ndi Royal Tioga na hone khalanwaha ya dzi cherry i guma nga Staccato.
Tart Cherry ine ya tou divhiwa vhukuma (USA) ndi Montmorency.
Sa zwe zwa wanala kha muvhigo wa Hortgro’s Fulwana 2019 Cherry Industry Overview report, tshaka khulwane ya cherry ine ya vha uri i khou tavhiwa nga vhunzhi ndi tsuku ine ya vha na muthetshelo i kha di vha nntswa ndi Royal Hazel. Hei ndi tshaka ine ya vha na vhutshilo vhulapfu; iya tenda uri iye kha manwe mashango, nahone zwa zwino yo no thoma uvha na mbuyelo ine ya swika 10% kha dzine dza tavhiwa dzine dza tou vha fhasi dzine dza swika 390 hectar nga 2019. Dzinwe tshaka dzine dza vha uri dzi vha dzo tavhiwa nga vhunzhi ndi Royal Edie en Royal Helen.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe