Mahuyu, ndi minwe ya mitshelo ine ya vha ya kalesa, yo vha i tshi tavhiwa Afrika Tshipembe hu tshi khou itelwa jamu na u omiswa, fhedzi nga vho 2000, tshaka dza mahuyu dza vho vha hone dzine dza tenda uri u kone u ala a mutshelo.
Ane avha matete afanela uvha na vhutshilo vhulapfu o kaniwa. Khamusi tshifhinga tshine tsha lingana vhege uri akone u tshimbidziwa, ngeno huna uri mahuyu ane avha uri akhou tea u omiswa zwi tshi vha zwavhudi uri vheiwe fhethu hune ha vha uri ho oma Afrika Tshipembe.
Tshaka dza mahuyu dzi ya fhambana ubva kha thukhu na dzine dzo toda u ita tshipulumbu na tshivhumbeo tshine tsha nga pfumo na manwe malapfu zwi tshi da kha mahuyu a banana.
Mivhala ya mahuyu inga fhambana ubva kha matsu uya kha matsuku uya kha tshitopi na madala na ene atoda unga matshena.
Madzina atshaka dza mahuyu aya dadisa zwi tshi khou bva kha u fhambana na uri dzinwe dzi divhea nga manwe madzina kha manwe mashango. Dzi nga kha di vha dzi tshi swika 700 nga madzina asa divhei, dzinwe dzine madzina adzo adivhea dzine dza vha uri dzi ya rengiswa:
Dzine dza vha na Lukanda lwo Swifhalaho
Ine ya tou divheswa vhukuma Afrika Tshipembe ndi Parisian/Evita. Ndi yone ine ya vha uri yo tavheswa Afrika Tshipembe. Ine ya vha thukhu yo linganelaho ine ya vha na lukanda lwa muvhala wa phephulu na lukanda lutsuku na zwithu zwa vhudi zwine zwa lea khawo na u kona u dzula lwa tshifhinga tshilapfu.
Ha vha na thukhu ine ya vhidziwa upfi Ronde de Bordeaux ine ya dovha hafhu ya divhiwa nga dzina la ‘Eve’, ine ya bveledza cocktail-sized figs mathomoni a khalanwaha. Zwinwe zwimela, inga wanala Porterville.
Inwe ya tshaka dzine dza tavheswa vhukuma Afrika Tshipembe ndi late-bearing yo linganelaho ‘Adam’. Ina lukanda lwa muvhala wa phephulu na zwa nga ngomu zwine zwa vha zwitete zwitsuku. Adam ndi huyu line la vha uri li ya kona u lea vhukuma la dovha la ha uri lo fanelwa nga u omiswa fhedzi li ya balelwa nga u tshimbila lwendo.
Zwine zwa fana na nga mbonalo fhedzi ina lukanda lutsu lwo yaho kha lutsuku ine ya vha ‘Black Genoa’ iya tavhanya u kaniwa musi wo i vhambedza na Adam, i dzhiwa sa ya vhukati ha khalanwaha.
‘Tangiers’ ndi huyu lihulwane line la difha la dovha hafhu la vha na vhutshilo vhulapfu, la vha lavhudi kha u omiswa. Holwu lushaka lu ya tavhiwa kha la Piketberg, Hermon, Napier na Prince Albert.
Ndi huyu la mafheleoni a khalanwaha, line la vha na lukanda lune lwa vha uri ndi lutsuku. King li bveledza mahuyu matuku ane aya tavhanya ubva mitwe. Mahuyu haya o tavhiwa nga maanda Worcester, Ladismith na Oudtshoorn.
‘Black Mission’ ina lukanda lwo swifhalaho lwa muvhala wa phephulu na zwa nga ngomu zwitshena. Iya anwa vhukuma, ndi yone ine ya tou divhea vhukuma kha u ita jam nahone musi i tshi vhewa lukanda lwa yo i vha ina lwo.
Ine ya vha na muvhala wa khaki ‘Cape Brown’ mdi yone ine la tou vha huyu la kalesa Afrika Tshipembe nahone li ya divhea vhukuma nga mulandu wa uvha na tsinde lilapfu. Li ya divhiwa vhukuma nga u ita jam na u liwa lo ralo.
Line line la tou divhiwa nga u liwa ndi ‘Brown Turkey’ li rengiswa li tshi kha di vha litete nahone li bveledziwa Turkey, USA na Israel.
Huyu Line la vha na Muvhala Mutsuku
‘Calimyrna’ ndi squat, huyu litshena line la vha na zwanga ngomu zwitshena ndi lone line la divhea line la shuma vhukuma kha u omiswa hangei Turkey na USA. Nga mulandu wa u dala u liwa ha maluvha, ali tutuwedziwi uri li tavhiwe hu tshi khou itelwa mbuyelo Afrika Tshipembe.
Ho dalesa vhudala u fhira phephulu, ‘Dauphine’ I bveledza dzi breba dzine da vha khulwane dzine dza vha dzi tshi khou lemela 240gm. Holu lushaka, Afrika Tshipembe lwo tavhiwa fhedzi Napier hangei Overberg.
Hedzi ndi thukhu dzine dzi ya tavhanya u vhibva ‘Cape White’ ndi mahuyu ane avha uri ndi akale vhukuma Afrika Tshipembe. Ana muvhala mudala na zwa nga ngomu zwine zwa vha na muvhala wa pink. Ndi yone ine ya divhelwa u ita jam.
Havha na ine ya vha na muvhala mudala ‘Kodota’ ine muvhala mutshena uya kha pink nahone ndi huyu line la difha. ‘Kodota’ unga li la kana la vhewa na lukanda lwa hone lu songo bva nahone li kaniwa nga u tavhanya vhukati ha khalanwaha.
Havha na ine ya vha na lukanda lu dala ‘White Genoa’ ndi huyu line la divhea vhukuma line la ima tshiimoni tsha musi hu tshi khou tavhiwa breba nahone li ya shuma musi hu tshi khou itwa jam.
Lo diswa Afrika Tshipembe nga vha Agricultural Research Council Infruitec, ‘Deanna’ li hwala mahuyu manzhi vhukuma a muvhala wa tshitopana. Li bveledza mahuyu ane aya lea vhukuma nahone li na vhutshilo vhulapfu li vhengeleni, nahone li ya tenda kha u omiswa na u ita jam.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe