Makuwa, hiya n’wana ya mihandzu ya misava yakhale swinene, leyi byariweke e Afrika Dzonga hi xikongomelo xo endla jamu naku omisiwa, kambe hi malembe yava 2000s, swibyariwa swa makuwa yotsakama leswi lulameleke ku xaviseriwa matiko yale handle, ya byariwile.
Makuwa yotsakama yafanele kuva na vutomi byo ringana vhiki endzhaku ka ntshovelo kupfumelele leswaku ya fambisiwa, loko eka makuwa lawa ya omisiwaka ya lulamele swinene eka kubyariwa etindzhawini letinga oma swinene ta Afrika Dzonga.
Tinxaka ta makuwa tisukela eka lawa ntsongo swinene onge iya xirhendzevutani kuya eka lawakulu eka muxaka wa ‘banana fig’.
Mihlovo ya makuwa yinga sukela eka lawa yanga ya ntima yotshuka endzeni kuya eka xitshopani na rihlaza laha endzeni yanga ya muhlowo wa pink wo basuluka kuya eka yobasa.
Mavito ya swibyariwa yanga ku hlanganisa nhloko hikuva tinxaka tin’wana titiveka hi mavito yohambana kuya hi kuhambana ka matiko. Kungava kuri na kwalomu ka 700 wa mavito yo hambana hambana lawa ya yelanaka. Yan’wana ya makuwa lawa ya xavisiwaka ya hlamuseriwa laha hansi:
Makuwa ya Nhlonge yo Dzwihala
Muxaka wa Afrika Dzonga wa ndhuma i Parisian/Evita. Lowu i muxaka lowu byariwaka ngopfu e Afrika Dzonga. Muhandzu lowu woka wunga kulangi ngopfu wuna nhlonge ya purple endzeni wuva wotshuka naswona wa dyeka wutlhela wuhanya nkarhi woleha endzhaku ka ntshovelo.
Muxaka lowuntsongo wa makuwa wa Ronde de Bordeaux wutiveka tani hi ‘Eve’, wuhumelerisa makuwa ya sayizi ya cocktail hi nguva. Swibyariwa swin’wana, 4 ha yinga kumeka e Porterville.
Yin’wana ya muxaka wosungula ku byariwa e Afrika Dzonga hi lowu wu tswalaka mihandzu yale xikarhi hi vukulu ya muxaka wa ‘Adam’. Yina nhlonge ya purple na swalendzeni swotshuka. Muxaka wa Adam wu kahle kudyiwa tani hi kuwa naswona wululamerile ku omisiwa kambe aya kahle loko ya fanele ya fambisiwa.
Yan a xivumbeko lexi fanaka kambe yava na nhlonge yantima kuya eka kutshuka, muxaka wa ‘Black Genoa’ wu hatlisa ku vupfa kutlula ‘Adam’ naswona wutekiwa tani hi kuwa rale xikarhi ka nguva.
‘Tangiers’ i muxaka lowukule wa kuwa leringana nantswo wa kahle swinene xikan’we na kuhanya nkarhi woleha endzhaku ka ntshovelo. Wu kahle swinene eka ku omisiwa. Muxaka lowu wu byariwa e Piketberg, Hermon, Napier nale Prince Albert.
Kuwa rale makumu ka nguva leringa tshuka swinene endzheni, ‘King’ wu humelerisa makuwa lawantsongo, lawa ya hatlaka ya pandzeka. Swibyariwa swile Worcester, Ladismith na Oudtshoorn.
‘Black Mission’ yina nhlonge ya purple kuya eka ntima kasi endzeni iyo tshuka naswona yana nantswo wa kahle wa makuwa.
Muxaka wa ‘Cape Black’ wu humelerisa makuwa lawantsongo ya xirhendzevutani yangana nhlonge ya purple kuya eka ntima kasi i yobasa endzeni. Nkuwa lowu wa tswala swinene, wuna ndhuma yaku endla jamu naswona wutirhisiwa wunga vandliwangi loko ku endliwa swin’wana hi wona.
Lawa ya muhlowo wa khaki ya ‘Cape Brown’ hi yan’wana ya makuwa yak hale swinene e Afrika Dzonga naswona ya tiveka ku antswa hikokwalaho ka tshindi rakona ringa leha. Yana ndhuma yo dyiwa xikan’we naku endla jamu.
Makuwa ya ndhuma yo dyiwa ya ‘Brown Turkey’ ya xavisiwa tani makuwa yotsakama naswona ya humelerisiwa e tikweni ra Turkey, USA na Israel.
Makuwa ya Nhlonge yo Vonikela
‘Calimyrna’ i muxaka wa squat, wobasa ehandle nale ndzeni naswona i kuwa leringana ndhuma swinene leri tirhisiwaka ku omisiwa e Turkey na USA. Hikokwalaho ka ku tika kakuva ku endliwa pollination, awu hlohleteriwi kuva wu byaleriwa ku xavisiwa laha Afrika Dzonga.
Rihlaza ngopfu, kutlula purple, ‘Dauphine’ wu humelerisa kuwa lerikulu ra breba figs wutika kwalomu ka 240 gm. Muxaka lowu, e Afrika Dzonga, wubyariwa ntsena e Napier e Overberg.
Kuwa lerintsongo leri hatlaka ri vupfa ra ‘Cape White’ i muxaka wa khale swinene e Afrika Dzonga. Wuna nhlonge ya rihlaza naswona endzeni iwa pink wo vonikela. Wuna ndhuma yo tirhisiwa eka ku endla jamu.
Lowu wa nhlonge ya rihlaza wa ‘Kodota’ endzeni i wobasa naswona wa nyanganya swinene. ‘Kodota wunga dyiwa kumbe wu lulamisiwa wunga vandliwangi naswona wu hatlisa ku tshoveriwa exikarhi ka nguva.
Lowa nhlonge ya rihlaza wa ‘White Genoa’ wuna ndhuma ya ntshovelo lowu vuyerisaka wa breba wu tirhisiwa ku endla jamu.
Lowu tisiweke e Afrika Dzonga hiva Agricultural Research Council Infruitec, ‘Deanna’ hi wona wutswalaka makuwa lamakulu ya xitshopani kuya eka rihlaza. Wutswala makuwa lawa ya dyekaka kahle swinene, yana vutomi bya kahle endzhaku ka ntshovelo naswona ya lulamerile ku omisiwa naku endla jamu.
Translated by Ike Ngobeni