Sourplum sa Tshimela tsha Mushonga

© Bernard Dupont
Ine ya vha khulwane sourplum Ximenia caffra ndi muri muṱuku kana tshiṱaka tshine tsha vha na muvhala mutsuku kana wa swiri kha mutshelo wa dovha wa shumiswa lunzhi kha zwithu zwa tshithu. Tshinwe tshifhinga uya shuma ngadeni u tshi khou itela u kunga zwiṋoni na zwisuse uri zwiḓe zwiḽe ngadeni, uya hula u swika kha 6m uya nnṱha hune matavhi ahone atou nga mutshilitshili. Muri uya ḓivhiwa sa plum ya ḓaka kana ṱhoho ya plum.
Zwino sourplum i aluwa fhethu hune havha na dzi thanda, mahatsi na matomoni iya hula na fhethu hune ha vha na matzhava. Kha ḽa Afrika Tshipembe tshaka mbili dza hoyu muri dzi ya hula, northern na central regions ya Limpopo (var. caffra) na Mpumalanga, Limpopo na KwaZulu-Natal (var. natalensis).

Vhunzhi ha zwipiḓa zwa muri zwi ya shumiswa.
Maṱari ane avha o bviswa aya ṱanzwa maṱo, a shuma na kha thanga na u nntsha zwithu zwine zwa luma. Luphuse lwa hone lu ya shuma kha muthu asa bebi kana muthu ane avha o dzheniwa nga phepho.
Midzi ya hone iya shuma u ita sobo na halwa sa aphrodisiac ya lafha na zwilonda,mukapu une wa ita wo shelwa uya dovha wa thusa kha muthu ane avha atshi khou ṱanza zwi tshi khou itwa nga u vhifha muvhilini. Muri une wa vhavha una vitamin C (27%), u ḽiwa nga zwiṋoni, zwipuka na vhathu uya ita na jam. Nḓuhu dza hone dzi a ḽiwa. Thanda ya hone yo khwaṱha iya ita na zwifaro zwa zwishumiswa zwa u fhaṱa.
Mbeu ya hone yo khwaṱha u swika kha (60-70%) ya mapfura asa omiho ane avha atshi khou rotholela. Yo ḓala nga mono-unsaturated fatty acids iya shumiswa sa mapfura a lammba, na u ita uri hide ya zwipuka ivhe thethe.
Nga mulandu wa fatty acid composition ximenia mapfura aya dovha avha o dzika kha oxidation, aya ita uri muthu asa ṱavhanye o hula ya dovha ya shuma sa mapfura. Ya dovha ya shuma sa mapfura amuvhili na a mavhudzi, yo pfuma nga ximenynic acid ine ya ita uri muthu asa hule. Ngudo nga ha ximenynic acid dzo sumbedza uri iya kona na u thusa kha u tshimbila ha malofha. Hezwi zwo vhoniwa kha vhafumakadzi vhe vha tou ḓivhudza ina cellulite, wa ḓodza mapfura ahone ane a swika 0.5% ximenynic acid.
Ximenia i ṱavhiwa nga mbeu thethe 5:1 yo ṱanganisa na muṱavha wa mulamboni na manyoro. Uya tshila namusi huna gomelelo, na u konḓelal murotholo iya hula u swika kha 0.5m nga nwaha.

Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone

Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe