Sourplum Tani hi Murhi Wotshungula

© Bernard Dupont
Sourplum leyikulu Ximenia caffra i xinsinyani lexintsongo kumbe xihlahla lexitswalaka mihandzu ya muhlovo wa orenji kuya ko tshuka leyingana mintirho yotala swinene ya ndzhavuko. Xitala kutirhisiwa tani hi nsinya lowu endlaka ndzilikano exirhapeni ku koka rinoko ra swinyenyani na switsotswani leswi dyaka mihandzu, xinga kulak u fika eka 6 m hiku leha laha xivaka na swirhabyana swotlhava emaheteleleni yakona. Nsinya lowu wutiveka tani hi wild plum kumbe monkey plum. Nsinya wa sourplum wumila eka ti woodlands, grasslands xikanwe nale maribyeni xikanwe nale switshikeni. E Afrika Dzonga kuna tinxaka timbirih leti milaka e nwalungwini xikanwe nale xikarhi ka tindzhawu tale Limpopo (var. caffra) nale matlhelo ya Mpumalanga, Limpopo na KwaZulu-Natal (var. natalensis).

Swirho swotala swa ximilani lexi swatirhisiwa. Murhi lowu endliwaka kusuka eka matluka wutirhisiwa ku basisa matihlo, kutshungula ti tonsillitis xikan’we nakususa switswonga ngati emirini. Matluka lawa yanga endliwa mapa ya pfuna ku tirhana na kuka munhu anga tswali xikanwe na mukhuhlwani. Timitsu letinga endliwa mapa titirhisiwa ku endlz supu na byala tani hi leswi pfunaka eka timhaka ta masangu xikan’we naku horisa swilondza, laha mukapu lowunga endliwa hi timintsu ta kona wupfunaka ku hunguta nausea loko munhu a bihe e mirini. Mihandzu lowu wo dzunga wutele ti vitamin C (27%), wu dyiwa hi swinyenyani, swiharhi na vanhu naswona ya tirhisiwa ku endla jamu. Timongo ta kona natona ta dyiwa. Tihunyi ta kona titiyile swinene naswona titirhisiwa ku endla swikhomo eka mathululsi kumbe eka tindzhawu ta vumaki.
Mbewu yakona yina mbuyelo walehenhla kufika eka (60-70%) wa mafurha lawa yanga omeki lawa yahumesiwaka lokiu kutitimela. Yitele hiti fatty acids naswona yatirhisiwa ku lumeka timboni, ku olovisa madzovo ya swiharhi xikanwe naku olovisa ti bow strings. Hikokwalaho ka ti fatty acid takona ti ximenia oil titshamisekile eka nkarhi wa oxidation, naswona tina leswi hungutaka ku kula laha hile tlhelo yi amukeriwaka kuva yi antswisa xiyimo xa nhlonge. Yitirhisiwa tani hi mafurha yotola na misisi, yitele hiti ximenynic acid leti pfunaka eka ku kula ka nhlonge. Vulavisisi eka ximenynic acid byikombe leswaku kuva na ku famba kahle ka ngati. Mabasiselo ya ngati yatlakukile eka ntlawa wa vaxisati lava avari na cellulite, lavanga tola cream leyingana 0.5% wati ximenynic acid.
Ximenia yibyariwa hiku olova kusuka eka mbewu eka nkatsakanyo wa 5:1 wa sandi yale nambyeni na manyoro. Yi kota ku kondzelela dyandza, yitlhela yikota ku kondzelela na gwitsi naswona yinga kula kufika eka 0.5m hi lembes.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni