Sceletium Tortuosum - Mushonga wa Tshithu

© Alice Notten of Kirstenbosch
Muri une wa vha wo nambatela minwe - Sceletium tortuosum – uya ḓivhea nahone wo no shumiswa lwa minwaha minzhi kha ḽa Afrika Tshipembe. Vha Khoisan vho shumisa tshimela nahone vha ḓivhisa mudi ḽa hone ḽine ḽa ita mathomoni a vho 1662 nga vhathu vha mmbi vha u thoma.
U ḓivhiwa sa tortuose fig marigold, ‘kanna’ kana ‘kougoed’ (nga tshivhuru ‘ndi tshithu tsha u shenga’) zwithu zwo omaho zwa tshimela zwo vha zwi tshi shengiwa, u daha kana zwa tou fembedziwa sa tshinefu. U bveledza euphoria na alertness zwi ya ḓisa na u dzika. Wo vha u tshi shumiswa na nga vhalisa na vhazwimi uri vha sa vhe na lutamo musi vho bva lwa maḓuvha manzhi.
Tie ine yavha yo itwa nga kanna iya thusa uri vhanwi vha halwa vha litshe, arali wa shela ṱhukhu kha mafhi a vhana vhane vha kha ḓi mama iya lafha colic kha vhana- i kha ḓi shumiswa na kha tshitshavha na ṋamusi.
Nḓila ya sialala ya u lugisa ‘kanna’ ndi u i sinḓa, u i swoṱa, ya kona u oma. Muri u tshi kaṋiwa (kanzhi u kaṋiwa woṱhe, fhedzi u fanela u nntsha midzi), iya kona u kwashea, wa vhea kha bege (ho vha hu tshi shumiswa na lukanda lwa zwipuka nga sialala) wa litshiwa lwa maḓuvha. Wa iswa ḓuvhani wa oma wa vha luphuse wa daiwa, washengiwa kana wa nwiwa sa tie. Hezwi zwa u u sinḓa zwi ya thusa u bvisa vhuhali. Uya ḓala wa swikisa 4 g kha 100 g u tshi khaḓivha mutete.
Zwa u lugisa zwa tshizwino huvha ho kateliwa Sceletium tortuosum ndi mushonga usa netisi usa ḓisi na mutsiko. Uvha una mesembrine na zwinwe zwine zwa kona u shuma vhukuma arali muthu o tshuwa. Hezwi zwithu zwi dovha zwa shuma sa serotonin-uptake zwi thusa u lafha mutsiko wa malofha, hwala na musi muthu a tshi khou ita zwa dzi druger and drug, bulimia nervosa na zwa u funesa muthu.
Ine ya vha yo bveledzwa kha ḽa Afrika Tshipembe Zembrin®, a ina Sceletium tortuosum. Zembrin® ho no itwa ṱhoḓuluso ha waniwa lwa minwaha minzhi uri i hone kha ḽa Afrika Tshipembe na USA kha mushonga une wa vha uri uya rengiswa kha wa u ḓisa mutakalo kha vhathu, na u fhedza mutshuwo na u fhedza mathada. Uya dovha wa thusa na kha vhafumakadzi vhane vho no hula avha tsha ya maḓuvhani na vhanna vhane vha vha a tshineto(arali zwi tshi khou itwa nga u neta) wa dovha wa thusa musi una mathada, sa tshipiḓa tsha u thusa. ‘Kanna’ asi hallucinogenic.
Hune wa funa u dzula hone ndi Succulent Karoo hune wa funesa mavu opfumaho,wa hula kha mirunzi ya minwe miri. Wo leluwa u uṱavha, uya hula u tshi khou geriwa kana nga mbeu uya aluswa na kha bodo. Uya awela tshilimo nahone a u tei u sheledzwa. Au anḓani na phepho.
Nga mulandu wa uri u khou kaṋeswa Sceletium a u tsha wanala ka vhupo hawo. Zwimela hezwi zwi ya wanala Nelspruit na Tzaneen fhedzi wone nga mupo u wanala Namaqualand uya Montagu (Western Cape) na Aberdeen (Eastern Cape).

Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone

Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe