Pineapple Lily - Mushonga wa Tshithu wa Ḓivhea

© Roger de la Harpe
Tshienge tshine tsha vhonala nga nḓila ine ya mangadza, ndi tshimela tshine tsha vha uri tsho khwaṱha tshine tsha vha tshi tshi khou sumbedza u mela ha maṱari madala atshienge. Tshi bva Afrika Tshipembe. Tshina muvhala wa tshitopi tsha vha na ṱhodzi ine yavha na maṱari madala. Eucomis autumnalis i dovha ya vhidziwa krulkoppie (tshivhuru), ubuhlungu becanti kana isithithibala esimathunzi (nga tshi Xhosa) na umathunga, ukhokho kana umakhandakantsele (nga tshi Zulu). Eucomis zwine zwa vha zwi tshi khou ambiwa nga tshi Greek eukomos - ‘mavhudzi a vhuḓi’, ngeno autumnalis zwi tshi ambelwa musi hu tshi khou vha na maluvha na u anwa ha mitshelo.
Naho muri una vhutungu, dzi nanga dzi ya u ṱanganisa na maḓi kana mafhi vha tshi khou itela u lafha vhuṱungu ha muṱanani, musi thumbuni hu tshi vhavha, colic na flatulence. Iya fhedza na babalasi, ya lafha na syphilis, ya fhedza mukhushwane na vhuṱungu ha u beba. Compounds (flavonoids) dzine dza wanala kha tshienge dzina zwithu zwa antispasmodic ya dovha ya vha u fhodza arali ho zwimba na antifungal.
Zwe zwa wanala nga vhagudedzi ḽa Natal dzo wana uri maṱari a miri miṱuku na midzi ya hone, ndi yone ine yafha vhutshilo khulwane hune wa wana ho ḓala zwa u lafha u zwimba, hu tshi khou hula uya magumoni akhalanwaha. Hezwi zwi isa phanḓa u shumiswa ha maṱari oṱhe, midzi ya tshienge iya lafha mukhushwane na vhuṱungu hune havha ho ḓa nga u zwimba.
U tshi nga engedza, E. autumnalis ndi yone ine ya shumiswa nga vha mishonga ya ukona u fhola na u lafha marambo kha ḽa Afrika Tshipembe.
Ndi munwe wa mushonga une wa shumiswa vhukuma nga vhathu vha dzi nanga, hezwi zwa u u kaṋa nga vhunzhi ndi zwone zwine zwo u fhedza. Dzi ngudo dzi sumbedza uri yo linganelaho ine ya rengiswa nga nwaha vhukati ha 1995 na 2001. Hezwi zwa tou sumbedza uri ngoho u khou kaṋeswa.
Huna tshaka dzo no swika fumi kha ḽa Afrika Tshipembe dzine dza wanala mahatsini a montane, tsini na mulambo, na maḓakani a Eastern Cape uya dzi thavhani dza Zimbabwe. Uri u kone u uṱavha ndi u tou phaḓalala musi midzi is tshi khou ḓala kana na u gera maṱari. Kana nga u ṱavha ngadeni i ṱavhiwa nga maanḓa matomboni hune ya do kona u wana mavu maṱuku na dzi mvula dza vhuria. Fhedzi iya hula zwavhuḓi na kha mavu avhuḓi.

Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone

Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe