Pineapple Lily - Murhi Wandhuma wa Xintu

© Roger de la Harpe
Nsinya lowu langutekaka hindlela yo hlamarisa i nsinya lowunga nyuhela wutlhela wuva na mabilomu ya rihlaza ya pineapple. Wukumeka ngopfu e Afrika Dzonga, mabilomu ya wona iya xitshopani kuya eka rihlaza yava kona laha kungana mimitwa na nhlanganelo wa matluka ya rihlaza emakumu. Eucomis autumnalis yitlhela yi vitaniwa krulkoppie (Afrikaans), ubuhlungu becanti or isithithibala esimathunzi (hi xi Xhosa) na umathunga, ukhokho kumbe umakhandakantsele (hi xi Zulu). Eucomis hi ririmi ra xi Greek eukomos - ‘wuna misisi ya kahle’, kasi autumnalis yi vula nguva yaku bloma naku tswala mihandzu.
Hambi leswi timintsu ta wona tingana phoyizeni, tin’anga ti tirhisa kutshungula swivavi swa xisuti, khwirhi,kutaleriwa hi moya ekhwirini kumbe kuvava lokukulu ekhwirini loku vangiwaka hiku pfumala ntshamiseko ekhwirini, endzhaku ka loko tirhange ti petiwa endzeni ka mati kumbe masi. Ta pfuna naku susa babalaza, kutshungula mavabyi ya syphilis, mukhuhlwani naku pfuneta hinkarhi wa kutswariwa ka nwana. Ti flavonoids leti kumekaka eka ximilani lexi tikota kususa ti spasm eka ti mayisele ta munhu xikanwe no lwisana naku pfimba. Vulavisisi lebyinga endliwa e University ya Natal byikume leswaku matluka ya swimilani leswintsong, tshindi na leswi humaka eka timintsu swipfuna ngopfu eka ku horisa kupfimba laha swingana matimba ngopfu loko se kutshunele nguva yo byala swimilani.
Leswi switlhela switiyisisa kutirhisiwa ka matluka na mahanti eka kuhorisa mukhulhwani na swivavi leswi fambelanaka na ku pfimba. Ku engetela kwalano, E. autumnalis yitirhisiwa ngopfu tani himitsembyani leyi pfunetaka ku hola loko ku endliwe vuhandzuri xikanwe naku pfuneta eka kutshoveka ka marhambu e Afrika Dzonga.
Mahanti ya pineapple lily hiyin’wana ya mimirhi leyinga duma yotshungula leyi tirhisiwaka hi tin’anga naswona ku tshoveriwa ka nsinya lowu enhoveni swiendla leswaku wuva ekhombyeni raku herisiwa. Vulavisisi byikomba leswaku mpimo wa mahanti lawa yanga xavisiwa ku endla murhi yi hungutekile swinene exikarhi ka 1995 na 2001. Leswi aswi tshembiwa kuva kuri xikombiso xakuva wutirhisiwa ngopfu.
Kuna tinxaka ta khume tohambanahambana laha e Dzongeni wa Afrika leti kumekaka laha kungana ndzhongo, eti buweni ta milambu nale nhoveni yale xifundzheni xa Eastern Cape kuya fika e tikweni ra Zimbabwe. Kubyala wona swa endleka hiku tirhisa rhavi, mbewu kumbe kutsema matluka. I ximilani xa kahle kuva xibyariwa e xirhapeni, ximilani xa pineapple lily xitala ku byariwa laha kungana maribye laha xinga kotaka ku kondzelela misava yoka yinga nonangi na mpfula ya xixika kambe xiva kahle laha misava yinga nona.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni