Murambo( ibpomoea batatas) a u na vhushaka na minwe mirambo. Murambo u wela kha muṱa wa thendo dza nga matsheloni u a kona u bveledza midzi ine ya kona u vheiwa. Tshimela hetshi tshina mushumo muhulwane nga maanḓa kha mashangoni a vhukovhela ha Afrika, ho kateliwa na Afrika tshipembe. Murambo ndi wa ndeme vhukuma nahone uya kona ulwa na vhusiwana na uri uya kona u bveledza Vitamin A ine ya kona u thusa tsukanyo na u thusa kha maṱo.
Mirambo yo fhambananaho iya kona u fhambanyiswa nga vhalimi ya bva tshaka mbili:
Huna une wa vha na lukanda lwo omaho musi u tshi fhedza u bikiwa
Havha na une wa vha na lukanda lutete musi u tshi fhedza u bikiwa
Midzi ine ya kona u vheiwa iya wanala ina mivhala yo fhambananaho. Lukanda nga ngomu sa tsumbo lu nga vha na muvhala mutshena,tshitopi, pinki, wa ṱada,phephulu,mutsuku na buraweni. Ngeno lukanda lu tshi fhambana ubva kha mutshena na tshitopi uya kha wa ṱada wo thanyaho kana wa ṱada wo dombilelaho. Une wa ri u tshi kaṋiwa wa vha una lukanda lwa muvhala wa ṱada wo pfuma kha beta-carotene zwine zwa thusa uri u shume kha zwiḽiwa uri hu kone u wanala Vitamin A. Murambo u thusa nga maanḓa kha u fha muthu maanḓa, wa dovha wa thusa na kha vitamin C na dzinwe dzi mineral sa magnesium, copper, iron na zinc kha kuḽele kwa vhathu. Na maṱari a hone aya thusa vhukuma kha u fha muvhili mutakalo wa dzi vitamin na dzi mineral.
Madzina o ḓoweleyaho: murambo mutshena
Nga tshi sotho: potata e tshweuTshipedi: potata e tshweu
Tshitswana: potata e tshweu
IsiNdebele: ibhutata elimhlophe
IsiXhosa: ibhatata emhlophe
Tshivenda : murambo mutshena
IsiZulu: ubhatata omhlope
Swati: bhatata lomhlope
Tsonga :nhlata yotshoka
Mavu ane murambo wa mela zwavhuḓi khao ndi mavu a vumba. Tshimela tshi toda mavu o omaho, uya ṱavhanya vhukuma u vhaisala kha mavu o ḓalaho maḓi kana ane a vha asongo kwamana. U kona u mela hune havha pH(H20) ine ya vha 5.6-6.5. kha mavu ane avha uri a na thongwana ndi one ane asa vhe a vhuḓi kha murambo ngauri a u koni u hula zwa sia usa koni u ita midzi ya vhuḓi.
Murambo ndi tshimela tshine tsha hula musi hu tshi khou rothola,zwine zwa amba uri hu nga vha vhusiku kana masiari ano rothola ndi zwone zwine zwa ita uri u hule zwavhuḓi. Naho zwo ralo a u pfani na fhethu hune ha tou rotholesesa ho no dzula huna phepho. Murambo u a kona u hula kha ḽoṱhe ḽa Afrika tshipembe zwihulwane hoṱhe hune havha na zwimela. Tshimela arali tsho no vha na midzi yo vhibvaho maṱari ambo ḓi oma.
Vha ṱavhi
Orange fleshed: impilo na w-119(u oma); beauregard( u suvhelela) lukanda lwa phephulu ( thethe ubva u rengiswani): Blesbok,Bosbok( u suvhelela) na lukanda lwa khirimu: ndou, monate( yo oma).
U shandukiswa ha tshimela
Hezwi zwithusa kha malwadze na zwikhokhonono zwo no ḽa murambo. Murambo a u tea u ṱavhiwa lwo no fhira luthihi kha miṅwaha miraru kha mavu mathihi. Kha mavu ane a tenda hu fanela uita hu tshi ṱavhiwa na mapiere, khavhishi, dzi nawa na mavhele zwi thusa kha u shandukiswa ha zwimela, zwihulwane arali huna vhuthada ha murotholo.
U gerwa
Hezwi ndi musi murambo u tshi khou khathiwa kha matanda hune zwa lingana 20-30cm nga vhulapfu ndi hone hune ha tea u khathiwa. Maṱari a tou tumuliwa kha thanda musi i tshi ṱavhiwa fhedzi asi zwa ndeme. Zwa vhuṱhogwa vhukuma ndi musi u tshi khou khathiwa nga nnṱha u fhirisa musi u tshi khou khathiwa kha zwinwe zwipiḓa zwawo. Nga zwinwe zwifhinga u khatha zwithusa kha midzi yawo: tshimela tshi akona u ṱavhiwa nga fhasi ha mavu uri mudzi u kone u hula. Musi thanda yo no lapfa u swika kha 24cm -30cm ndi hone hune ya khathiwa uri I kone u tavhiwa i bveledze munwe murambo.
I geriwa 20-30cm ndi zwone zwine zwa vha na mutakalo, zwikhokhonono na manwe malwadze na u geriwa lwa vhudele. Wa kona u ṱavha henefho hune wa vha wo hu lugisela hone wa dzhenisa kha mavu o thabaho. Wa tou kombetsha u swikela u tshi zwi vhona uri mavu aḓo kona u swika kha thanda, zwithusa kha u ri mudzi u kone u hula u na mutakalo. U tshi tou fhedza u ṱavha u fanela u sheledza na zwenezwo. Nga zwifhinga zwoṱhe u fanela u dzula u tshi khou geredzeliwa, ahu shumiswi thanda inwe na inwe ngauri inga kha ḓi shavhisela malwadze kana zwikhokhonono.
U dzudzanyiwa ha mavu
U fanela u thoma wa lima mavu u tshi khou shumisa zwoṱhe zwine wa nga kona na forogo, dzembe kana tshipeidi. U swikela mavu atshi tsa lwa 250-300mm u itela uri u kone u ita midzi, na uri na midzi i kone u hula. Arali huna matombo a fanela u bvisiwa wa ita dzi ndunduma uri mudzi u kone u hula. Hu fanela u itiwa mbemba dza vhuḓi dzo itaho ndunduma uri midzi i kone u hula. Wa kona ha u vala tshimela nga manyoro anga kha ḓi tou ṱavhiwa uri a shume kha mavu lwa minwedzi miraru uya kha miṋa hu saathu ṱavhiwa tshimela.
Kuṱavhele
U hula nga u itwa musila : tshimela tshihula hune havha huna musila kana dzi ndunduma. Hedzi dzi ndunduma dzi dovha hafhu dza thusa arali wo ṱavhiwa fhethu hune havha uri huna miḓalo ha dovha ha leluwa u kaṋa. U khathiwa hu lingana 30cm ubva kha dzi ndunduma hune ṱhodzi ya hone i fanela u vha yo ṱavhiwa kha mavu. Ha itiwa milindi ya tshivhumbeo tsho linganelaho, thanda ya kona u tou ṱavhiwa kha dzi ndunduma u ri i kone u hula zwavhuḓi. Hedzi dzine dza vha dzo khathiwa dzi ṱavhiwa dzo rambalala dzi na matsinde 3-4 fhasi ha mavu.
2. Vhanwe vhalimi vha ṱavha murambo fhethu hune havha ho adza sa mbete na zwezwo zwa ḓi ḓisa mvelelo dza vhuḓi.
U siana
Murambo u dzhiiwa sa tshimela tshine tsha ṱavhiwa masimuni hu si tshimela tshine tsha ṱavhiwa ngadeni ya hayani, nga mulandu wa uri unga u ṱavha wa hula u tshi khou rambalala na hone u ya dzhia fhethu hunzhi musi u tshi khou ṱavhiwa. Kha ngade ya hayani hune hu sa vhe na fhethu huhulwane, unga tou ita dzi ndunduma mbili fhedzi. Wa kona u u ṱavha. Wa konaha u vhea thanda ine ya vha kha 25-35 cm nga u siana. Kanzhi dzi ndunduma dzi vha dzo siana nga 1 m. fhedzi iya kona u swika 90-150cm nga nnḓa ha ine ya ṱavhiwa masimuni I vha 30-40cm uya nnṱha.
Tshifhinga tshine wa ṱavhiwa ngatsho
Fhethu hune ha sa tou rotholesa: ubva mathomoni a ṅwedzi wa Ḽara u swika vhukati ha nwedzi wa Nyendavhusiku. Fhethu hune ha rotholesa: vhukati ha ṅwedzi wa Ḽara u swika mathomoni a ṅwedzi wa Nyendavhusiku. Fhethu hune ha sa tou rotholesa : ṅwedzi wa Ṱhangule u swika Ṱhafamuhwe. Fhethu hune ha rothola zwavhuḓi: ṅwedzi wa Khubvumedzi u swika Luhuhi. Hune ha vha na mvula dza tshilimo: vhukati ha ṅwedzi wa Ḽara u swika vhukati ha Nyendavhusiku.
U nyora
Hu fanela u dzhiiwa mavu maṱuku musi hu sathu thoma u ṱavhiwa aya u ṱoliwa u ri vha kone u vhona arali mavu ana vhuthada. Hu ṱoliwa nga vhathu vho fhambananaho zwi tshi bva kha lushaka lwa mavu. Ammonium sulphate iya kona u fhungudza ph ya mavu ngeno LAN i tshi engedza PH ya mavu.
Nḓivho ya zwo tendelwaho: murambo uḽa nga maanḓa nitrogen na potassium zwine zwa ita uri ratio ya N naya K dzi dzule dzi nnṱha. U swika kha 1000kg/ha (100g/m2) ya manyoro ine ya nga sa 2:3:4(30) inga kona u phaḓaladziwa nga murahu ha musi hu saathu ṱavhiwa nahone hu fanela u tou shumiwa vhukuma na mavu nga murahu ha musi hu saathu itiwa dzi ndunduma. Kha mavu ane a vha na muṱavha hu fanela u engedzwa tshivhalo uya kha 1200kg/ha.
Ha vheiwa na manwe nga nnṱha ano lingana 120-150kg/ha LAN (12 g nga mithara) kana200 kg/ha (20g/m2) ammonium sulphate nga vhege tharu musi wo no ṱavhiwa na vhege dza rathi musi wo no tavhiwa arali zwi zwa vhuṱhogwa. Mavu ane avha na muṱavha aya ṱoḓa u ingiwa nga manwe mavhili o fhambananaho. l ya kona u sheledziwa zwavhudi musi ho no shelwa manwe. compost inga shumiswa u fha zwinwe zwipiḓa manyoro. Zwo ralo i fanela uvha yo vhibva (lwa minwedzi ya rathi) kana ha shumiwa na mavu hu saathu ṱavhiwa murambo. 15-20 m3( zwanḓa zwiṋa /m2) zwi nga shumiswa musi hu saathu ṱavhiwa.
U sheledzwa
Murambo uya kona u konḓelela gomelelo. Zwine zwa amba uri naho hu sina mvula u ya kona u bveledza zwithu zwavhuḓi. Fhedzi u ṱahela ha maḓi zwi fhungudza kuhulele. Mathada a maḓi ndi musi u tshi kha ḓi tou fhedza u ṱavhiwa na tshifhinga tsha musi ho no vha na midzi ( maḓuvha a 30-60) zwi ita uri hu vhe na u sa hula hawo zwavhuḓisa. Nga nḓivho yo ḓoweleyaho, murambo u ṱoḓa maḓi ane a vha henefha kha 450 na 600mm u swika u tshi fhedza u hula.
U kaṋa
Midzi ya murambo i kaṋiwa nga murahu ha miṅwedzi miṋa yo ṱavhiwa fhethu hune ha rothola uya kha minwedzi miṱanu. Mavu afanela uvha matete musi hu tshi kaṋiwa u itela uri hu si tshinyadziwe midzi ya hone. Hu fanela uvha hu na maḓi lwa maḓuvha a 30 musi hu tshi kaṋiwa. Fhethu hune ha rothola hu a ṱavhanya u kaṋiwa khamusi maḓuvha a maṋa uya kha a sumbe musi hu saathu kaṋiwa. Hu shumiswa forogo u gwa murambo wa kona u u fara nga tshanḓa wa u nntsha. A hu shumiswi dzemba kana tshipeidi. Hu fanelwa u ṱhogomeliwa uri hu si vhaisiwe midzi naluthihi musi hu tshi khou kaṋiwa. Midzi inga kona u kaṋiwa luthihi. Arali wa litshiwa lwa tshifhinga tshilapfu zwiamba uri na midzi ya hone iḓo vha mihulwane. U tshi fhedza u gwa murambo u fanela u ntsha mavu khawo wa u ṱanzwa wa u vhea ḓuvhani uri u ome lwa tshifhinga tshilinganaho awara 1-2 musi hu tshi khou tou fhisa vhukuma. Murambo une wa khou bva u kaṋiwa u nga oma hu saathu fhela mithethe ya 30. Arali wa nga litshiwa masimuni vhusiku, uya vhaisala nga u dzula, u fanela u dzula fhethu hune ha rothola, ho omaho.
Hune wa vhewa hone
Murambo uya dzula u mutete lwa vhege 3-6 u tshi khou bva u kaṋiwa. A hu vheiwi une wo vhaisala. Murambo uya litshiwa fhasi u swikela zwenezwo zwifhinga zwine zwa vha u tshi khou ṱoḓa u shumiswa. Ndi khwiṋe u u litsha u songo kaṋiwa. U fanela u dzula u khou humbula hezwi: a u sheledziwi nga zwifhinga hezwi. Fhethu hune ha rotholesa hu a tshinyadza midzi mavuni. Arali mutsho u tshi kha ḓi vha wavhuḓi, murambo uya kona u hula. U dzudziwa ha tshifhinga zwi ṱoḓa u tshi khou dzudziwa mavuni. Ho vheiwa mahatsi o omaho nga nnṱha. Wa vheya mirambo ine ya vha na mutakalo nga nzudzanyo ya vhuḓi 40-50 cm u tsela fhasi. Murambo uya kona u vheiwa lwa minwedzi miṋa. Hezwi zwithu azwi itiwi musi huna dzi mvula dza vhuria.
Mushumo
Midzi hei inga ḽiwa yo oma,yo vhiliswa, yo tou bagiwa kana u bikiwa.
Ṱhodzi dzi (petioles) maṱari maṱuku aya ḽiwa sa muroho
Tshimela tshi ya ḽiwa na nga zwipuka
Murambo uya shumiswa u ita vhurotho, zwithu zwa u baga, matshipisi, jamu na juice.
Zwivhungu na malwadze
Murambo u ḽiwa nga dzi weevil, weevil khulwane dzi ḽa dzi foliage. Zwa ita uri midzi i kone u ḽiwa na dzi thanda dza murambo
Zwono kona u thivhela : u khathiwa ha miri
Na u dzumbiwa ha midzi zwi a fhungudza uri u si ḽiwe
U fhiswa ha zwimela zwoṱhe nga murahu ha u kaṋa
U shumisa u khathiwa ha zwimela zwi vhofholola kha zwiḽi
Musi hu tshi ṱavhiwa munwe a u tei u ṱavhiwa tsini na wa kale
U fanela u bvisa midzi yoṱhe ine ya vha yo kaṋiwa hu si tsha dovha ha khathiwa
U fhungudza mitwe ire kha mavu
U fanela u ḓivha zwifhinga zwa u ṱavha u itela uri musi u tshi kaṋa hu kaṋiwe nga zwifhinga zwone.
U kaṋiwa nga zwifhinga zwone, nga uri fhasi ha vhuya ha oma hu a vhaisala.
Murambo una zwiḽi zwinzhi, zwinwe ndi zwihulwane zwidala uya kha zwa buraweni( khathaphila) dzine dza vha na maṋanga maṱuku kha muṱana, dziḽa maṱari musi hu vhusiku.
withivheli
U tou zwidoba ndi zwone zwo no thusa nga maanḓa arali zwi zwinzhi.
Malwadze ono wanala tsimuni
Fusarium Wilt
Dzi vhangiwa nga Fisarium oxysporum, hovhu vhulwadze vhu a tshinyadza zwihulwane. Musi u sthi khou khatha kha tshimela tshine stah vha uri tsho kavhiwa, hu vha huna zwithu zwa muvhala wa tada zwo yelaho kha wa buraweni zwine zwa vhonala. Maṱari aya shandukisa muvhala wa vha tshitopi, a vha matsu ubva hafho ambo ḓi fa. Tshimela tsho kavhiwaho tshi shata na mavu.
Zwithivheli
U ṱhogomela zwimela
U shumisa mishonga ine ya thivhela malwadze
U shandukisa zwimela
U fhungudza mathada nga nḓila dzoṱhe ano nga u ṱahela ha maḓi na mufhiso munzhi musi u tshi khou hula.
Malwadze maṱuku
Alternaria leaf spot,soft rot,sclerotium wilt,scurf na foot frot.
U thivhela Fusarium wilt
Malwadze a musi wo vheiwa
Musi wo vheiwa, uya sina zwiṱuku, kana wothe na u oma zwi a itea
U langa:
A hu kaṋiwa mavu o thaba
A hu tei u tshinyadziwa mudzi musi hu tshi khou kaṋiwa
U fanela u ṱanzwa mavu wa lafha midzi
Musi wo sina a u tei u vheiwa
Na malwadze ane a tou vhonala
U fanela u thoma wa tanzwiwa murambo musi u saathu vheiwa.
Malwadze ane o ḓala
Huna vhulwadze vho no pfi feathery mottle virus ndi hone vhulwadze vhuhulwanesa vhu no tswenya murambo. Uya wanala nga zwinwe zwifhinga wo ṱangana na manwe malwadze. Naho huna uri tsumba dwadze dzi vhonala kha maṱari. Ha kona u vhonala kha zwianwiwa na midzi ine ya vha na mitwe. Hezwo zwoṱhe zwivhonala kha maṱari ane avha mahulwane. Zwimela zwine zwa vha zwo kavhiwa zwi vhonala nga u sa tsha hula zwavhuḓi. Ho vhu vhulwadze vhuḓa nga aphids zwine zwa ita uri tshitzhili tshi ye kha minwe miri tshi ye kha munwe nga muthethe muthihi u tshi ya kha tshimela tshire na mutakalo.
U langa:
Zwi shumiswa zwine zwi sa vhe na tshitzhili- u khathiwa ha tshimela
Uri u kone u hula kna ubva kha ARC-VOPI
U langa tshimela masimuni zwihulwane Ipomoea
U shumisa zwimela zwine zwa vha na mutakalo
U bvisa murambo une wa vha uri wo tou ḓi melela u songo ṱavhiwa.
U shandukisa zwishumiswa tshifhinga tshoṱhe lwa minwaha mivhili uya kha miraru
U ṱanzwa zwoṱhe zwine zwa thusa kha u khatha maṱari.
U Langiwa ha Tshimela
Ndi zwa ndeme u ṱhogomela nga murahu ha musi u tshi kha ḓi fhedza u ṱavhiwa, zwi nga itiwa vhukati ha tshimela u tshi khou shumiswa dzembe kana nga zwanḓa. U fanela u londa u sa vhaise thanda. Musi tshimela tshono hula lune maṱari a vha a tshi khou kwama fhasi u tahula hu vha hu si tsha vha ha vhuṱhogwa. Murambo uya kaṋiwa u woṱhe kana wa di kaṋiwa na zwinwe zwimela sa cassava, mavhele,sorghum na millet na zwinwe vho. Murambo wa ṱada.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe