Potata e tsweu ga e amane le potato ya go tlwaelega. (lpomoea batatas) Potata e tsweu ke engwe ya lapa la glory family gomme a tšweletša polokelo ya medu, a go jewa. Sebjalo se sebohlokwa kudu mo morerong wa dijo, mo dinageng tša Afrika Borwa le mo Afrika Borwa ka bo yona. Potata e tsweu ke sejo se sebohlokwa gomme se kgona go fokotša mohlako, e bile se ka šimišwa go lwantšha phatlalatšo ya tlhaelo ya Vitamine, yeo e amago immune system le boimo bja mahlo.
Cultivars tša potato, tša go fapana di ka arolwa ka mehuta ye mebedi
Tšeo di nago letlalo la go oma, ge di apeiwe.
Tšeo di nago le letlalo le boleta ge di apeiwe.
Polokelo ya medu e ka hwetšagala ka mebala ya go fapana. Letlalo la gona le na le mebala wo mošweu, serolane, pinki, namune, purapura goba sootho. Mebala ya nama le yona e a fapana, go na o mošweu le o serolwane, gape le namume ye seetša le namune ye ntsho. Cultivars tša nama ya mmala wa namune di na le beta-carotene e boima, ke ka fao e šomišwa morerong wa dijo go rarolla tlhaolo ya vitamine A. Dipotata tše tsweu ke mothopo wa go ba le makhura kudu gape di fa le vitamine C le Diminerale tša go swana le magnesium, copper, iron le zinc dijong. Matlaka a tlaleletša diproteine, vitamine and diminerale
Leina: Potata e Tshweu
Sesotho: Potata e tshweuSetswana: Potata e tshweu
isiXhosa: lbhatata emhlophe
isiZulu: Ubhatata omhlope
Xitsonga: Nhlata yotshoka
Sepedi: Potata e tshweu
lsiNdebele: lbhutata elimhlophe
Tshivenda: Murambo mutshena
Swati: Bhatata Lomhlope
Mobu: Potata e tsweu e gola mobung wa mohlaba le mobung wa go butswa. Sebjalo se senyaka drainage e bose gomme se bokoa go waterlogging, salinity le alkalinity. Optimum pH (H20) is 5.6 - 6.5. Mobu wa letsopa le mobu wa matlapa ga a botse kagobane ga a dumelele tlhabollo ya medu ya polokelo e botse.
Klimate: Potata e tsweu e rata sehla se borutho, ka fao matšatši a borutho le bošego bjo borutho a bohlokwa gore sebjalo se kgone go gola botse. Potata e boleta go di themperetšha tša ka tlase, gantšhi ge go na le serame. Potata e ka gola mo diprofenseng kamoka mo Afrika Borwa, gomme ba fa le meetsi a dibjalo. Sebjalo se kgona go kgotlelela komelelo ge medu ya polokelo e godile gabotse.
Cultivars Orange-fleshed: lmpilo and W-119 (dry); Beauregard (moist) Purple skin (fresh market): Blesbok, Bosbok (moist) Cream skin: Ndou, Monate (dry)
Dikologo ya sebjalo: dikologo ya sebjalo e bohlokwa ka ge e thuša go thibela malwetši le dikhukhwane. Potata ga e a swanela go gola go fetiša ga tee moraga ga mengwaga ye meraro mobung o tee. Mobu o botse wa dibjalo tša go swana le peas, khabetšhe, dinawa le lefela di swantše go ba gona gare ga tikologo, gagolo ge kgopa e sa bopega gabotse.
Phatlalatšo: phatlalatšo e dira ke go kgaolwa ga dika. Diripa tša dika, tša disetimetara tša go lekana le 20-30 ka botelele, di swanetše go kgaolwa. Matlaka a ka tlošiwa ge dika di kgaolwa pele go ka bjalwa; e fela ga se kgapeletšo. Go boima go kgaola ka godimo, go fetiša go kgaola diripa tše dingwe tša serapa. Ka nako engwe go kgaola go thoma mo medung ya polokelong. Sebjalo sa polokelo ya medu se aparetše ke mobu. Ge matlakala a godile a lekana disentimetara tše 25-30 ka botelele gomme di a kgaolwa, go šomišiwa go bjala.
Kgaola disentometa tše 20-30 tša go phela gabotse, o šomiše ditlabakelo tše di sa fetelego ke malwetši le di khukhwane le leisara e hwekilego goba mphaka o bogale kudu. O di bjale gare ga malao a bose gomme o apeše botelele bja yona gare ga mobu wa go thapa. O gatelele mobu ka go tia gore mobu o kgone go hlakana le seka gabotse, ka fao sebjalo se tla gola gabotse. O nošetše dibjalo ka pela, morago, ge o fetša go bjala. O swanetše go phela o kgaola matlakala a tswago mo dibjalong tše phelago gabotse. O se šomiše serapa sa dipotata tša go mela ka go ithaopa kagobane di tliša dikhukhwane le malwetši.
Patlalatšo Ya Mobu: O swanetše go tlemolla mobu gabotse, ka go lema goba go šomiša fork, hand hoe goba spade. O tlamolle mobu gore o be tlase ga dimilemitara tše 250-300, le gore dibjalo di kgone go oma gabotse, gape le gore medu e kgone go tsenelela gabotse le drainage. O tloše maswika, e be o roba dillaga tše thata gore medu e kgone go tsenelela gabotse. Mahuto kamoka a swanetše gore a robiwe ka rake goba hand tined cultivator go fihla malao a iša fase kudu. Dibjalo tša tšhireletšo (morole o tala) di ka bjalwa e be di berekwa gara ga mobu dikgwedi tše tharo goba tše nne pele go hlomiwa dibjalo.
Tsela Ya Go Bjala: 1. Ridging: Dibjalo di gola mo thoko goba mo mmotong. Memmoto e na le mohola kudu mafelong a nago mafula, le mafelo ao puno e diregago botse. Ka nako ya go kgaola di beiwa kgole nyana; disentimetara tše 30 kgole le thoko ka basal end e bjadilego mobung. Go diriwa mašoba a lekanetšego, dirapa di beiwa gare ga mašoba, gomme di gatelelwa tlase ka go tia mo thoko ga diripa. Diripa di bjalwa godimothwii le mahuto a mararo goba nne tlase, fase ga mobu. 2. Malao a folete: Balemi ba bangwe ba godiša dipotata mo malaong a phaphathi, godimo ga mobu wa mohlaba yo o fago ditlamorago tše botse.
Sekgoba: Potata e tsebega e le sebjalo sa tšhemo, e sego morogo wa tšhemo wa ka gae. Ke ka lebaka la gore ke sekitimi e bile e tšea sekgabo se se golo. Ka tšhemong ya ka gae, sekgoba ke se sennyane bjale e ka tšea molokoloko o tee goba e mebedi. O swanetše go bea diripa tša seka kgole nyana, bjale ka disentimeta tše 25-35 tlase ga molokoloko. Gantši go šomišiwa matlakala a sentimetara e tee. E fela e ka kgona le ka disentimeta tše 90-150 gore go be le tšweletšo; goba di sentimetara tše 80-90 tša tšhemong ya ka gae le disentimetara tše 30-40 tša ka godimo.
Nako Ya Go Bjala: Mafelo a goba le serame sa ka magareng. Mathomong a kgwedi ya Nofemere le gare ga Desemere. Mafelo a nalego pula ya serame. Magareng a Nofemere go fihlila mathomong a Desemere. Mafelo a se nago pula ya serame. Agostose go fihlile Matšhe. Mafelong a fodilego, Setemere go fihlile Feberware. Mafelong a Sehla sa marega le pula. Magareng a Nofemere go fihla mathomong a Desemere. Desemere ke yona e lokilego.
Tlhaologanyo: ba swanetše go di tšea dišupo tša mobu dikgwedi tše nnayne, pele ga go bjala; gore mobu o kgone go lokišetšwa tšweletšo. Marole a go fapana, a ka šomišwa go ya ka mehuta ya mobu. Ammonium sulphate e na le go fokotša pH mola LAN e oketša mobu.
Kaolo ya kakaretšo: Potata e rata go ja gagolo nitrogen le potassium gomme kabo ya N le K di swanetše go ba godimo. Di ka ba 1000 kg/ha (100g/m2) ya motswako wa morole bjalo ka 2:3:4 (30) gape di ka gašiwa mobung pela go ka bjalwa le pele go ka diriwa mathoko. Gore mobu o be le mohlaba, kelo e swanetše go oketšega go fihla palo ya 1200 kg/ha.O swanetše go bea pantetši godimo; ya go lekana le 120-150 kg/ha LAN (12 g metara o tee mo molokolokong) goba 200 kg/ha (20g/m2) ammonium sulphate morago ga dibeke tše tharo tša go bjala, le morago ga dibeke tše selela ge go hlokega. Mobu wa mohlaba o nyaka pantetši tše pedi ka godimo. O swanetše go nošetša gabotse morago ga go tlola morole.
Morole o ka šomišwa bjalo ka tlaleletšo ya khemikhale ya morole. E fela morole o swanetše go gola botse. (Dikgwedi tše selela). Goba o ka o šomiša gare ga mobu pele o ka bjala. (15-20 m3) (diatla tše nne, tše kgolo /m2) di ka gašwa le go akaretšwa pele o ka bjala.
Peelopele Ya Meetse: Potata e nale go kgona go kgotlelela komelelo. Se, se ra gore sebjalo se kgona go tliša puno le ge boso bo omile gannyane. E fela ge go se na meetsi, go omile kudu puno e a fokotšega. Gatelelo ya go hloka meetsi ka dibeke tša mathomo; morago ga go bjala le tšweletšo ya polokelo ya medu; go diraga gore puno e be e nnyane. (Matšatši a 30-60 morago ga go bjala) ka kakaretšo, potato e nyaka sediba sa meetsi a go lekana le di milimetara tše 450 le 600, a phatlaladitšego sehla kamoka sa go gola.
Puno: medu ya polokelo e phela e le lokile ka kgwedi ya bone (mafelo a borutho) go fihla ka ya bohlano (mafelo a Boso ke bjo bo lekanetšego) morago ga go bjala. Mobu o swanetše gore o be boleta ka nako ya puno go thibela go robega le tshenyo ya letlalo. Hlokiša go nošetša matšatši a masomepedi tharo pele ga nako ya puno go alafa tšhemo. Mafelong a borutho o swanetše go kgaola dirapa matšatši a manne goba a šupa pela ga nako ya puno go alafa tšhemo.
O šomiše hand-fork go emiša medu ya polokelo gomme o ntšhe ka seatla. O se ke wa šomiša hoe goba spade. O holofetše gore ga o senye polokelo ya medu ka nako ya puno.
Medu ya polokelo e ka tliša puno ga tee goba ge go tlhokega. Ge sehla se ka dumelelwa sebaka se se telele, medu e ba e mekoto kudu. Thintha mobu godimo ga potato, o e hlatswe gomme o e tlogele letšatšing iri e tee goba tše pedi, ge themperetšha e le e lekanetšego, gore e ome. Medu e metšego ka dikgato ya masometharo pedi (32°C) e ka senya ke letšatši ka gare ga metsotso e masometharo. Ge e ka tlogelwa mo tšhemong bošego kamoka gomme themperetšha e le tlase ga5°C, e tlo hwetša kgobalo ye bohloko kudu. O swanetše go e boloka lefelong le fodilego le le omilego. (15°C).
Polokelo: Potata e ka bolokwa e sa hlwekile dibeke tše tharo goba tše selela morago ga puno. O se ke wa senya medu.
Dipotata di ka tlogelwa gare ga mobu go fihlela ka nako ye o di hlokegago. Go kaone go oketša nako ya puno, o ka dira bjalo ka go bjala, o šomiša dikgala tša dibeke tše pedi ka nako ya go bjala. Gopola gore ga wa swanela go nošetša ka nako ye. Mafelong a go ba le phefo, themperetšha ya ka tlase, di ka senya medu ya polokelo gare ga mobu. Gomme ge themperetšha e dumela, dipotata di ka ba tše koto kudu.
Polokelo ya theko ya ka tlase e ka dirwa bokagodimong bja molete gare ga mobu. Beya llaga ya bjang gare ga molete. Phutha dipotata tše hlwekilego gare ga llaga ya di sentimetara tša go iša fase. Thiba ka bjang le mobu wa go oma. O tšwalele ka tlhaka ya mahlaka. Potata e ka tiišetša go fihla dikgwedi tše nne. O se šomiše tsela ye mafelong a go ba le pula.
Šomisšo: Potata e ka šomišwa ka ditsela tša go fapana
Medu ya polokelo e ka jewa e sa le tala, e bedile, o ka e paka goba o ka e apea.
Dintlha tša mehlare (petioles) le matlakala a mannyane a ka jewa bjalo ka merogo.
Mašaledi a sebjalo a šomišwa bjalo ka leruo.
Medu ya polokelo e ka šomišwa go dira borotho, go paka ditšweletšwa, tšhipisi, Jam le todi.
Dikhukhwane le
Diboko tša Dipotata
Diboko tše kgolo dija dimelaDoboko di na le go tsenelela gare ga Medu ya polokelo le gare ga dika.
Taelo:
Dikologo ya dibjalo e ka thuša go fokotša phatlalatšo ya diboko.
Go phutha ga Medu ya polokelo go fokotša dikhukhwane.
O fiše dibjalo tše di nago dikhukhwane morago ga puno.
O šomiše diripa tša sebjalo tše di se nago diboko goba dikhukhwane. (weevils or larvae.)
O se bjale diripa pele ga dibjalo tša potato ya pele.
Tloša Medu ya polokelo ka nako ya puno gomme o se ke wa šomiša diripa tša dibjalo tše di melago ka go ithaopa. (Dibjalo tše melago mo tšhemong ye go be go bjadilwe potato sehla se fetilego.)
Fokotša menga ya mobu.
Beakanya nako ya go bjala gore medu ya polokelo e se be gona ka nako ya sehla sa go oma.
Kgetha nako ya puno ye bose, ka ge polokelo ka nako ya go oma e dira senyo.
Sweet potato hawk moth larvae
Diboko tše tala le tše sootho (caterpillars) ka lenaka le lennyane ka morago ga mmele. Di ja matlakala mantšiboa.
Taolo
Go topa diboko ka seatla go na le go ba kaone ge di se tše ntši.
Malwetši a Tšhemo
Fusarium wiltE hlola ke Fusarium oxysporum, bolwetši bjo bo ka hlola tshenyegelo e ntši ya puno. Ge o kgaola seka sa sebjalo se se senyegilego o ka bona sepatso sa vascular tissues sa mmala o hubedu. Matlakala a fetoga mmala a ba serolane le boso gomme a feleletša a hwa. Dibjalo tše di feteletšego ke bolwetši di na le go feteletša mobu.
Taolo
Sebjalo se kgotlelela mehuta ya go fapana. (Plant tolerant varieties).
Šomiša ditlabakelo tše di se nago malwetši.
O dikologiše dibjalo tše di sa feteletšego ke malwetši. (non-hosts).
O fokotše kgatelelo ya go hloka meetsi le themperetšha ya godimo ka nako ya sehla sa go gola.
Malwetši a mannyane
Alternaria Leaf Spot, Soft Rot, Sclerotium Wilt, Scurf and Foot Rot.
Control as for Fusarium Wilt.
Malwetši a Polokelo
Ka nako ya polokelo, go na le go hlaga; go bola bjo boleta, go bola bja mobu le go bola bja go oma.
Taolo
O se ke wa ntšha dibjalo tša puno ge mobu o thapile.
O se ke wa senya medu ka nako ya puno. O hlatšwe mobu gomme o alafe medu.
O se ke wa boloka dipotata tše senyegilego le tše di bontšha o ka re di na le dika tša bolwetši.
O alafe dipotata pele o ka diboloka.
Viral Diseases
Sweet potato feathery mottle virus (SPFMV) ke virase ya go tlwaelega e fetelago dipotata. Ka nako engwe o ka e hwetša e hlakane le divarase tše dingwe. Le ge, e se ga ntši o hwetša dika tša virase mo matlakaleng, puno e a fokotšega gomme medu ya polokelo e thoma go palega. Ge virase ye e le gona, dika tša yona di bonala gantši mo matlakaleng a kgale, o hwetša a na le marothontho a chlorotic le makgwai a go swana le ditšhika. Dibjalo tše feteletšego ke virase ke tše nnyane.
Phetetšo:
SPFMV e fetelela ka mohuta wa aphids yo o hwetšgo virase go sebjalo se se nago virase ka motsotso wo mo tee fela, gomme e be e feteletša virase go dibjalo tše dingwe tše phelaga gabotse.
Taolo:
Ditlabakelo tša go bjala tše di sa fetelego ke malwetši. – O hwetše mašaledi go dirapa tše ngwadišetšego malaong goba go ARC-VOPI.
O laole hlagolo ka gare ga tšhemo le ka dikologong ya tšhemo, gagolo mohuta wo mafolofolo bjalo ka lpomoea
Šomiša ditlabakelo tša go phela gabotse le tše di lego tiilego.
O tloše dibjalo tša dipotata tša go tswa ka go ithaopa, Mašaledi, dihlagola tša sehla se fetilego.
Tsošološa ditlabakelo tša go bjala mengwaga e mebedi goba e meraro.
Hlwekiša didirišwa kamoka, o šomiše Jik.