Moringa: ndi Ḓembe ḽa Mushonga

Muri muṱuku une wa hula nga u ṱavhanya, une wa konḓa wa Moringa oleifera u dovha wa ḓivhea sa drumstick, horseradish, been oil tree kana ‘peperwortelboom’ nga tshivhuru. U ya hula wa lapfa vhukati ha 5 na12 m, una mutumbu mulapfu na tshivhumbeo tsho no nga umberella wa vha na maṱari madala. Maluvha aya swika kha 25 cm nga vhulapfu nahone abveledza mbeu tsekene ndapfu ya muvhala mutsuku. Naho u tshi bva kha ḽa India, Pakistan na Nepal, Moringa oleifera uya hula na kha ḽa ḽi Limpopo, Free State, Mpumalanga, KwaZulu-Natal na Gauteng kha ḽa Afrika Tshipembe.
Uya nga ha Sialala ya Afrika na India mushonga wa moringa (Ayurvedic) kha malwadze a 540 uya kona u lafha malwadze a 300. Ndi kale u tshi khou shumiswa kha mashango ano nga avho Eastern countries kha malwadze ano nga diabetes, vhulwadze ha mbilu, anemia, arthritis, vhulwadze ha tshivhindi, na respiratory, lukanda na tsukanyo, zwazwino i dzhiiwa sa zwiḽiwa zwa maimo. Luphuse lwa maṱari, midzi, bark na midzi i songo tou hulaho, zwi shumiswa kha mutakalo, zwa u lwisana na u zwimba, antioxidant na u tsireledza miraḓo.
Kha Moringa ndi hone hune ha bva dzi vitamins, minerals, na amino acids, zwine zwa u ita protein yo fhelelelaho. I fara zwithu zwothe zwa vitamin C, E, potassium (K), iron (Fe) and zinc (Zn). U tshi nga engedza maṱari a moringa calcium (Ca) tshiko a dovha afara dzi vitamin A lwo no fhira 10 (beta carotene) u fhira na carrots. Luphuse lwa moringa lu ya shuma u ita dzi philisi dza iron, dza dovha dza kona u lafha Anemia. Kholomo ina 2 mg ya iron ngeno matari amoringa ana 28 mg ya iron.
Kha ḽa India, moringa maṱari ahone aya shuma u bvisa mafhi kha maḓamu a mme muswa a dovha u shuma u lafha mukhushwane musi muthu o dzheniwa nga phepho na u kona u thivhela manwe malwadze. Maṱari, gums, midzi, maluvha zwiita uri muvhili u vhofholowe, cardiovascular na liver maladies, normalize blood glucose na cholesterol. Uya kona na kha antimicrobial na u lwisana na TB.
Kha mashango ane akha di tou bvelela, maṱari a moringa a shumiswa sa mushonga, u fhirisa kha zwiḽiwa kha mashango a Asian. U dovha wa dzhiiwa sa tshithu tshine tsha fha maanḓa kha vhathu vhane vha vha HIV-uri maswole a muvhili a khwaṱhe adovhe a kone u sa tenda manwe malwadze. Hezwi zwauri moringa uya leluwa u ṱavha zwiita uri u tou vha tshimela tshihulwane – mashango ano nga Senegal na Benin vha lafha vhana nga moringa.
Moringa uya fhambana ubva kha maṱari, luphuse na philisi uya kha zwine zwa tou nwiwa, mbeu ya mapfura, tie na zwinwiwa zwa probiotic. Maṱari anga kaṋiwa nga u tou a gera nnṱha musi muri wo no swika 1m, wo sia zwine zwa swika 30 cm. U ṱavhiwa khwiṋe nga mbeu, fhedzi uya ṱoḓa nitrogen uri u tende zwavhuḓi. I funa fhethu hune ha fhisa 25 uya kha 30 °C hune havha vhukati, mavu ane avha avhuḓi, fhedzi uya hula na kha vumba.

Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone

Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe