Mapfura a Sage: Mushonga Kale na Kale

© Stan Shebs of University of California Botanical Garden
Sage (Salvia officinalis) ndi muri une wa tshila lwa tshifhinga tshilapfu une wa vha na maṱari a muvhala wa giryi wo yelaho kha mudala, uya vha wo lapafa u swika kha 60 cm uya nnṱha kha muṱa wa Labiatae/Lamiaceae. I funa vhukati hangei Middle East na vhuponi ha Mediterranean, fhedzi ṋamusi u ya wanala kha shango ḽoṱhe, ho kateliwa na Afrika Tshipembe. Hafha Afrika Tshipembe, dzina ḽa hone ḽa tshivhuru ndi ‘blou blom salie’ zwine zwa vha zwi tshi khou ambelwa kha Salvia africana-caerulea (kana thavha dala ya sage).
Hetshi ndi tshimela tsha u thoma u shumiswa sa mushonga nga vhathu vha Dutch vha Cape, vhe vha ḓo i shumisa nga nnḓa ha u shumisa Salvia officinalis. Mushonga wo itwa nga murahu ha musi ho ṱanganiswa tie ya S. africana-caerulea na muṋo wa Epsom, na tshikavhavhe u itela u lafha mathada a thumbuni, ho kateliwa colic na musi wo farwa nga dangani. Maṱari o shumiseswa nga vha Khoi vha tshi khou lafha mathada a vhafumakadzi na thaidzo ya khana.
Yo shuma u bva kale, sage yo vha i tshi kha mutevhe wa Ebers Papyrus (1500 BC) sa mushonga wa u lafha u ṱhoṱhoniwa nahone vhatevheli vha Hippocrates (munwe wa u ḓivha zwa marambo wa Greek we aḓo tshila nga vho 40 BC) a u khoḓa kha u kona u lafha musi vhafumakadzi vha tshi ya maḓuvhani lwa vhuṱungu.
Minwe mishonga ya sialala ho kateliwa na sage yo shuma sa mishonga ine ya vha yo bikiwa kana yo itwa sa tie zwine zwa thusa na musi una thaidzo u fhisa ha mbilu, zwilonda zwa mukuloni, mabiko na Dementia. Dzi ngudo dza zwino dzo tenda uri sage inga kona u lafha vhulwadze ha Alzheimer. Sa mushonga une wa vha uri uya suvhelela, iya lafha hune ha ṱangana marambo ho vhaisala, u zwimba na u bva ha malofha.
S. officinalis iya kona u shuma na kha u lafha zwithu zwine zwa vha uri azwo ngo dzudzanyaea u fana zwa u putukedza vhathu, zwilonda zwa thumbuni, rheumatism, u zwimba, dzungu, tremors, u oma lurumbu, u tshululwa ho kalulaho, na mutsiko wa malofha. Hu si kale, hetshi tshimela tsho mbo ḓi wela kha zwa ngudo ha wanala zwithu zwiswa ngatsho. Hezwi zwi katela anticancer, anti-inflammatory, antinociceptive, antioxidant, antimicrobial, antimutagenic, antidementia, hypoglycemic, na hypolipidemic effects.
Blue mountain sage mapfura ahone abveledzwa ka ḽa Afrika Tshipembe. Aya ṱoḓiwa vhukuma hayani na mashangoḓavha-i kha ḓi vha thukhu, fhedzi i khou hula. Tshimela tshi kaṋiwa musi tshi tshi bva maluvha, u shumisa muri woṱhe (u tshi khou gera zwine zwa lingana 20 cm ubva mathomoni) ubva henefho uya dovha wa ima. Blue mountain sage i funa muṱavhani, hune havha na mavu ane avha na mutavha uya hula u swika kha 2 m u lapfa.
Uya ṱavhiwa hu tshi khou itelwa uri u nakise – wa tou dzulela u geriwa. Salvia africana-caerulea uya hula zwavhuḓi hune havha na ḓuvha na mavu avhuḓi (uya kona u konḓelela na musi hu tshi khou rothola) uya ṱavhiwa nga mbeu kana wo tou khathiwa. Kuṱavhele kune kwa vhonala (u ṱavhiwa nga u tou khathiwa) u hone Porterville kha ḽa Western Cape.

Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone

Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe