Sage Oil: Murhi wa Xikhale

© Stan Shebs of University of California Botanical Garden
Sage (Salvia officinalis) i ximilani lexi nuhelaka kahle lexingansa matluka ya mpunwa lexinga kwalomu ka 60 cm hi kuleha eka ndyangu wa Labiatae/Lamiaceae. Xirhandza tindzhawu tofana nale Middle East na Mediterranean, kambe namuntlha xikumeka emisaveni hinkwayo kukatsa na tiko ra Afrika Dzonga. Laha Afrika Dzonga, vito ra Afrikaans ra ‘blou blom salie’ rivula Salvia africana-caerulea (kumbe blue mountain sage). Lexi xive xin’wana xa swimilani swosungula kutirhisiwa kutshungula mavabyi hi ma Dutch e Cape, lava ava tirhisa xona ematshan’weni ya Salvia officinalis. Murhi lowu awu endliwa hiku katsa tiya ya S.africana-caerulea na Epsom salts xikan’we na lemon juice ku horisa swivavi swale khwirini, kukatsa na colic na nchuluko. Matluka aya tirhisiwa hi rixaka ra ma Khoi ku tirhana na swiphiqo swava manana na swivavi swa xifuva.
Yitirhisiwe kusukela eka malembe ndzhaku, sage ayi longoloxiwile eka Ebers Papyrus (1500 BC) tani hi murhi waku lwisana na kuhlohlonya leswinga landzela ku tlhomiwa risiva hi Hippocrates (a Greek physician loyi anga hanya kwalomuya kava 40 BC) loyi angayi ndhundhuzela ngopfu eka mpfuneto wayona eka vamanana loko vavona masiku ya vona. Swin’wana switirhisiwa swa ndzhavuko swikatsa sage tani hi mitsembyani eku swekeni na tiya leyi tirhisiwaka ku tshungula heartburn, kuvava ka mikolo, ku juluka ngopfu na dementia. Vulavisisi byintshwa byi tiyisisa leswaku sage i mitsembyani leyi nga lavekaka ku tshungula mavabyi ya Alzheimer.
Tani hileswi yi nga mitsembyana leyi tsakamaka nyana, yitirhisiwa loko munhu a sulekila, ku pfimba kumbe ku huma ngati. S.officinalis yinga pfuna kutshungula mavabyi yofana na ku tsandzeka ku hefemula, ulcers, gout, rheumatism, ku pfimba, dizziness, tremors, paralysis, ku chuluka, na mavabyi ya high blood pressure. Ahi khale ngopfu, ximilani lexi xahakuva nhlokomhaka eka vulavisisi lebyi abyi endliwa kukumisisa ntirho wa xona eka vutshunguri. Leswinga kumeka swikomba leswaku ya pfuna eka mavabyi ya cancer, ku pfimba, antinociceptive, antioxidant, antimicrobial, antimutagenic, antidementia, hypoglycemic, nale ka hypolipidemic.
Mafurha ya nkoka ya Blue mountain sage yahumelerisiwa laha Afrika Dzonga. Yalaveka hinkwako kusuka laha kaya kuya e matikweni mambe – yahari yantsongo kambe yale kukuleni. Swimilani leswi switshoveriwa loko swisungula ku humesa mabilomu, kutirhisiwa similani hinkwaxo (laha xitsemiwaka kusukela eka 20cm kusuka e hansi) laha xiyaka xiya tirhisiwa. Blue mountain sage yitsakela misava ya alkaline, misava leyingana maribye naswona xikula kufikela eka 2 m hiku leha. Xitala ku byaleriwa ku khavisa, loko xitsemetiwile xa saseka. Salvia africana-caerulea xa olova swinene ku xibyala laha kunghenaka dyambu swinene eka misava leyi tswongaka no hlayisa mati (xikota ku kondzelela gwitsi rale xikarhi) naswona xibyariwa hi mbewu kumbe kutsemiwa xirhabyani. Swibyariwa swa wona swotala swikumeka e Porterville e Western Cape.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni