Vhulwadze ha Matari Tsinde
Rust ndi vhulwadze ha u sina vhune ha kona u kwama u anwa ha mitshelo na vhuvha ha mutshelo, na u vhaisala ho vhalaho zwi tshi khou bva kha mutsho na tshimela na zwithu zwine tsha balelwa u zwikunda. Zwa u vhaisala kha tsinde zwi dzudzhiiwa sa zwithu zwine zwa vha uri zwo dala, zwine zwa tshinyadza na u fhira zwa matari na dzi stripe rust, ngeno dzi crown rust i ine ya kwama nga maanda dzi oats.U taha hu nga thivheliwa nga u tavha tshaka dzine dza kona u lwa na vhulwadze. Na mishonga ine ya lwa na zwivhungu iya fafadzeliwa musi ho no vha na matari a sumbe, uri vhulwadze vhu dzule vhu tshi khou toliwa, sa vhunga vhu tshi kondisa uya nga dzi tshaka. Nga u kondiselwa zwi nga thusa u tavha dzinwe tshaka dzine dza vha thukhu mathomoni a khalanwaha.
Powdery Mildew ndi vhunwe vhulwadze ha u sina hune ha kwama matari na tsinde dza zwimela zwituku. Zwi ya elana na rust, zwi ya bveledza zwilonda zwine zwa kona u tshila fhedzi kha dzi debris kana zwimela zwine zwa sokou tou dimelela nga khalanwaha ine ya vha uri asi ya u tavha. Vhulwadze vhu taha fhethu hune ha vha ho tavhiwa zwimela zwo tsitsikana, hune ha vha na manyoro. U sheliwa ha zwithu zwa u lwa na zwivhungu ndi zwithu zwa u thoma u itwa
Septoria ivha hone nga maanda kha zwimela zwine zwa vha uri zwo tsitsikana, hune ha vha na wheat ine ya vha uri yo nyoriwa. Huna zwithu zwinzhi zwa hezwi zwivhungu zwine zwa vha uri zwi hone zwi na vhulwadze. Musi huna septoria leaf blotch zwi vha hone kanzhi nga khalanwaha ya u hula musi ho thaba ha dovha ha vha na muya. Kale, vhorabulasi vho vha vha tshi fhisa masimu avho vha tshi khou itela u pandela septoria, fhedzi hezwi zwithu namusi azwi tsha shumiswa sa vhunga zwi tshi tshinyadza na zwimela zwine zwa vha uri zwi na mushumo.
Zwithu zwa khwine ndi u tavha zwimela zwine zwa vha uri zwi ya kona u kondelela, wa dovha wa shumisa na zwa u shandukisa zwimela kha u kona u vhulaya malwadze. Hu dovha ha vha na mishonga ine ya vha uri ndi minzhi kha u kona u fafadzela na u langa malwadze.
Vhulwadze ha Ndevhe na Grain
Bunts na smuts ndi vhulwadze ha zwivhungu hune ha kavha zwimela zwituku na dzinwe tshaka thukhu dza mahatsi. Zwine zwa vha zwa ndeme kha hezwi ndi loose smut na covered smut, zwine zwa kwama mbeu isaathu mela, zwa kona u mona zwi tshi khou tshinyadza, hune ubva hafho vhulwadze vhu ya kona u dzhenelela kha tissue ine ya vha khulwane ya kona u i shandukisa ya vha zwilonda zwihulwane. U lafha mbeu ndi yone ndila ya u kona u thivhela vhulwadze, ni songo vhuya na lingedza u shumisa mbeu ine ya vha uri a divhei kana isongo lafhiwaho.Karnal bunt ho thoma u divhiwa Afrika Tshipembe nga Nyendavhusiku nga 2000 kha vhupo ha u Douglas. Vhu dzhiiwa sa vhulwadze vhune ha da nga tshifhinga, musi vhu tshi taha hu ya divhadziwa vha Department of Agriculture. Hu ya vha na maga ane anga dzhiwa kha u thivhela u phadalala ha vhulwadze kha vhupo hune ha vha uri hokateliwa na u tanswa dzi bulasi na mitshini ine ya vha kha dzi bulasi ya u shuma i fanela u kulumagiwa arali yo shuma fhethu hune ha vha uri ho kavhiwa.
Dzi kernels dzine dza vha uri dzo kavhiwa dzi vhonala dzina livhala litsu, dzi erode na munukho wa khovhe, une uya swika hune wa nga milled flour. Vhulwadze vhu ya imisa u hula ha tshimela zwa ita uri tshimela tshi sa hule zwavhudi tsha dovha tsha fa. Hu nga kona u toliwa mbeu kha mitshini uri hu kone u vhonala vhulwadze, sa vhunga vhu sa tou kavha fhethu hune ha vha uri ndi huhulwane. Ngeno mishonga i tshi nga thusa kha u fhungudza malwadze ahu thu tou vha na tshithu tsho tou nwaliswaho tshine tsha nga kona u thivhela.
Vhulwadze ha Mathomoni a Tsinde na kha Midzi
Take-all midzi ine ya vha uri yo kavhiwa, thoho na mutumbu zwa tshimela, nga maanda na wheat. Vhulwadze vhuda nga maanda hu tshi khou bveledziwa, hune pH ya mavu a alkaline, mavu avha atshi khou tahela nitrogen kana manganese na usa limiwa nga ndila yone, vhulwadze vhu vha hone nga minwaha ine ha vha ho thaba kana dzi tsimuni dzine dza vha uri dzi ya sheledziwa.Ushandukiswa ha tshimela ndi yone ndila ya vhudi ya u fhedza vhulwadze, u tshi khou sedza uri tshimela tsha wheat tshina pfushi tsha dovha tsha vha na mutakalo kha midzi zwi ya thusa.
Eyespot, Strawbreaker i kavha nga maanda wheat fhethu hune ha vha na dzi mvula dza vhuria. Ho vhu vhulwadze vhu thivheliwa nga u tavhanya wa tavha, kha zwimela zwine zwa vha zwo nyoriwa na vhupo vhune ha vha uri ho limiwa.
Vhulwadze vhu ya vhaisa kha matavhi, zwine zwa divhiwa sa tillers, zwa ita uri hu kaniwa nga u tavhanya, zwine zwa fhedza zwi tshi khou ita uri wheat zwi i kondele u kaniwa. I kona u langiwa nga u shandukiswa ha tshimela. Na u shumiswa ha mishonga.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe