Bambara groundnut dzi dovha dza vhidziwa earth pea, jugo bean kana nyimo beans. Dzi na vhushaka na munawa dzi ya shumiswa nga vhoṱhe vhathu na zwipuka vha tshi khou ḽa.
Dza ḓaka, na dzinwe tshaka dzi ya vha hone dza vha dzi tshi khou bveledzwa dzi na minwe mivhala na zwimbeo dzi tshi khou fhambana ubva kha ṱhukhu dza phephulu uya kha khulwane dza muvhala mutshena wo dombilelaho na maṱo matsu.
Tshena na tshena dzo dombilelaho dzi fhambana nga mbeu khulwane ndi dzone dzine dza funeswa kha ḽa Afrika ngeno ntsu na tsuku dzi tshi funwa South East Asia.
Bambara groundnut dzi ṱavhelwa mbeu ya dzo, dzine dza shumiswa sa zwiḽiwa, kha mishumo ya sialala sa mbulungo na ufha na dzimpho. Dzine dza vha dzi khulwane, dzo omiswa dza liwa sa pulse, dzi ya vhewa fhasi dza dovha dza ḽiwa nga zwipuka.
Ho vha na u dovhololwa ha u funiwa kha minwaha yo fhiraho uri i dovhe i ṱavhiwe kha ḽa arid savannah sa vhunga i tshi konḓelela gomelelo, iya kona u bveledza zwithu zwine zwa pfala na kha mavu ane a vha uri asi a vhuḓi sa vhupo ha Bambara region, tsini na Timbuktu vhukovhela ha Sahara. Nigeria ndi hone huhulwane kha u bveledza kha ḽifhasi.
Iya ṱavhiwa na kha mavunḓu a Afrika Tshipembe, Mpumalanga, Limpopo na KwaZulu-Natal.
U Ṱavha Bambara Groundnut
Kha ḽa Afrika Tshipembe ine ya ṱavhanya u hula i ṱanganiswa na mavhele, muṋawa na melons. Zwi dzhia minwedzi mirarru uya kha ya rathi uri i kone u hula zwi tshi khou bva kha mutsho. Unga i ṱavha nga mbeu hune u ṱavhiwa ha hone ha fhambana ubva kha 25 - 160 kg nga hectare, zwi nga vha kha row kana nga u phaḓaladza. I ya ṱavhiwa na kha mavu ane avha uri ana muṱavha. Zwi ya leluwa u I ṱavha kha mavu avhuḓi.Mufhiso uri u kone u vha wavhuḓi u fanela uvha u vhukati ha 30 - 35°C. Musi ḓuvha ḽo bva kana u fhisa ho linganelaho hu fanela uvha 27°C ndi yone yo tendelwaho. Mavu a mutavha o pfuma nga phosphorus (P) na potassium (K)ndi one avhuḓi, naho huna uri dzinwe ngudo dzi khou sumbedza uri u pfumisa hedzi dzi mineral azwi shandukisi uri i dale. Bambara groundnut iya ita uri mavu avhe mathakheni na uvha hone ha atmospheric nitrogen kha mavu nga kha bacteria ya tshigwada tsha Bradyrhizobium.
Tshimela tshi ya hula u swika 30 cm uya nnṱha tsha ḓi tou vhonala sa tshiṱaka tshihulwane tsha maṱari manzhi ane ahula nga zwigwada kha tsinde. Hafha kha mutshelo wa hone unga wana nḓuhu nthihi, ine yavha i tshi khou bva fhasi mavuni. Mbeu i hula nga murahu ha minwedzi mirahu uya kha ya rathi.
Nga tshifhinga tsha u kaṋa tshimela u tou kokodza nga zwanḓa u tshi khou ntsha dzi nḓuhu dzine dza hula fhasi mavuni. Wa kona u tsha nḓuhu nga zwanḓa zwa dzi shumisa dzi thethe kana dzo oma. U kaṋa fhethu hune ha vha huṱuku zwi ya itwa lwa tshifhinga tshilapfu. U ḓala ho linganelaho hu vha hu 300-600 kg nga hectara.
Kuḽele kwa Bambara Groundnut
Hafha ndi hone vhubvoni ha protein ine ya nga swika kha 18 - 19% na 63% ya carbohydrate na 6.5% fat. Naho ina proten ṱhukhu u fhira nḓuhu, mbeu ya hone yo pfuma u fhira nḓuhu kha amino sa isoleucine, leucine, lysine, methionine, phenylalanine, threonine na valine.Nḓuhu dza hone unga dzi ḽa dzi thethe wo tou dzi vhilisa kana dzo oma. Vhunzhi ha dzo dzi ḽiwa dzo no oma. Nḓuhu dza hone dzo omaho dzine dza vha 1.5 cm, dzina gwangwa ḽine ḽo khwaṱha vhukuma. Dzi ya swika hune dza sinḓiwa dza vha fulauru ya vhuḓi nga maanḓa, ine ya shuma kha u ita vhurotho, makhekhe kana ḓomboro. Fulauru unga i ṱanganisa na maḓi a u fhisa, wa ṱanganisa na nyala yo tsheiwaho, muṋo na luphuse lwa phiriphiri wa zwidudedza.
Mafhi a Nut ahone na zwinwe zwishumiswa zwo no nga tempeh (zwinen zwa vha zwo thoma zwa vhewa) zwiitwa nga mbeu. Mafhi ahone aya shuma o ṱanganiswa na manwe mafhi kha mashango manzhi a Afrika Tshipembe.
Bambara groundnut iya shuma na kha zwipuka ngauri yo pfuma nga nitrogen na phosphorus. Mbeu dzi ya fhiwa dzi nguluvhe na dzi khuhu thanda dza maṱari dzi ya shuma sa Fodder. Maṱari ahone aya ita protein ya 16%.
kha ḽa Nigeria, khovhe dza tilapia dzi fhiwa Bambara groundnut na protein ya maṱari kha muri une wa vhidziwa upfi popinac (Leucaena leucocephala).Translated by Khalirendwe Nekhavhambe