Tše bogale, gammogo le mehuta ya go lemwa, di tšweletša mehuta ya matokomane, a go fapana le bogolo bja go tloga go tšwa go dipeu tša purapura tše nnyane go ya go dipeu tše kgolo tša mmala wo mošwu le mahlo a mantsho. Mehuta ye mešweu ya go ba le dipeu tše kgolo e ratwa gantši mo Afrika mola mehuta ye khubedu e rategago mo Borwa bja East Asia.
Matokomane a Bambara a tšweletšwa gagolo ka lebka la dipeu tša yona, tšeo di šomišwago go dijong, mo meleteng ya setšo (go swana le dipoloko) le diphetošo tša dimpho. Dipeu tša go Butšwa, di a bedišwa e be di lewa, gape e be di šilwa bjalo ka flouru le bjalo ka phepo ya phoofolo.
Go na le kgahlego ye mpshafaditšwego mo mengwageng ye e sa tšwago go feta ya bolemi mo mafelong a go omelela a fišago ka ge e kgona go lwantšha komelelo le go kgona go tšweletša dibjalo tše di kwagalago le ge mmu o fokola, go swana le mo seleteng sa Bambara selete, kgauswi le Timbuktu borwa bja Sahara.
Nigeria ke lefelo le legolo la go tšweletša matokomane mo lefaseng. Matokomane bambara a bjalwa mo diprofenseng tša Afrika Borwa; Mpumalanga, Limpopo le KwaZulu-Natal.
Go Bjala Matokomane a Bambara
Mo Afrika Borwa, matokomane a Bambara ao a golago ka lebelo e kopanywa le lehea le dierekisi tša "cowpeas" le melons goba e bjalwa e le nnoši. E tšea magareng ga dikgwedi tše tharo go ya go dikgwedi tše tshela go gola, go ya ka boso. Matokomane a bambara a phatlalatša ke dipeu ka nako ya go bjala go tšwa go 25 - 160 kg godimo ga hektare; ka direi goba ka kgašo. E ka bjalwa mo mmung wa go fokola, gomme e bonolo go bunwa mo mebung ye e omišitšwego gabotse. Themperetšha ya maleba ya go mela ya matokomane a Bambara ke 30 - 35°C. Letšatši ka botlalo le themperatšha ya magareng ga 27 e kaone. Mabu wa sehlaba o humilego ka Foseferase (P) le potasiamo (K) o kaone, le ge e le gore dinyakišišo tše dingwe di hweditše gore tšhomišo ya diminerale ga e oketša poelo. Matokomane a Bambara a ka kaonafatša boleng bja mmu ka ge e kgona go lokiša naetrotšene ye e lego mmung ka pakteria ya sehlopha sa Bradyrhizobium.Sebjalo se gola go fihla 30 cm godimo gomme se swana le dingata tša matlakala (tša matlakala a mararo) a golago mo sehlopheng se senngwe le se senngwe sa kutu go bopa kgare mo bokagodimong bja mmu. Diphotlwa tša matokomane, tše na le peu e tee goba tše pedi di hlabolla ka fase ga mmu. Dipeu di gola mo dikgwedi tše 3 - 6 ka morago ga go mela. Ka nako ya puno dibjalo di tlošwa ka diatla go tšwa fase, go bontšha matokomane a golago ka tlase ga mmu. Matokomane a tlošwa ka diatla; a la šomišwa a hlwekile goba a ka omišwa. Puno ye nnyane e dirwa mo lebakeng le letelele. Palogare ya puno ke 300 - 600 kg godimo ga hektare.
Ka Moo go Lewago Matokomane a Bambara
Matokomane a bambara ke mothopo wo bohlokwa wa mobotse wa proteine ye ntši a na le 18% - 19% gammogo le 63% ya carbohydrate le 65% ya makhura a mantši. Le ge e le gore go e na le proteine ya fase ya go feta ya matokomane, dipeu tša bambara di na le maemo a godimo go feta peu ya matokomane ka diaminoesiti tšeo di lego bohlokwa go swana le isoleucine, leucine, lysine, methionine, phenylalanine, threonine le valine.Matokomane a ka lewa a hlwekile goba a ka bedišwa goba a ka bešwa, eupša a ka omišwa. Bontši bja matokomane a lewa a omile. Matokomane a omilego ao a lego 1.5 cm ka botelele, a na le khupetšo ya go tia. Dipeu di a šilwa fase e be di aroganywa go tšweletša folouru, yeo e šomišwago go dira borotho, dikuku goba dumplings.
Flouru e tswakanywa le oli le meetse a borutho, eie ya go segwa, letswai le lerojana la pherefere e be e fufutšwa. Maswi a koko le ditšweletšwa tšeo di bedišitšwego go swana le tempeh (setšweletšwa sa soy) di ka dirwa go tšwa go peu. Maswi a matokomane bambara a šomišwa bjalo ka maswi a go godiša mo bontšing bja dinaga tša Afrika. Matokomane a Bambara šomišwa bjalo ka furu ya diruiwa e na le maemo a g godimo a naetrotšene le fosforo. Dipeu e fepša go dikolobe le diruiwa tša maphego gomme mahlogedi a matlakala a šomišwa bjalo ka furu. Matlakala a matokomane a bambara a omilego a dira dijo tša proteine ya 16%. Mo Nigeria, dihlapi tša tilapia di fepša ka matokomane a bambara le matlakala a proteine go tšwa go mohlare wo bitšwago white popinac (Leucaena leucocephala).Translated by Lebogang Sewela