Tinxaka ta ti Mango

© National Mango Board
Mango cultivars range from red-skinned Tommy Atkins, to the green-skinned Keitt and Keith cultivars.

Eka n’wamapurasi wa ti mango, ku hlawula muxaka wa mango lowu byariwaka swiya hi swilo swofana maxelo, nkarhi waku vupfa (i.e. leyi hlwelaka kumbe ku hatlisa ku vupfa), vukulu bya muhandzu na mbuyelo, vukulu bya nsinya xikan’we naku kondzelela mavabyi na bacterial black spot. Xikombiso, tinxaka tinwana ti chava kukufumela, maxelo yo oma xikan’we naku karhatiwa hiku hisa ka dyambu. Tinxaka leti tinga katsa Sensation na Keitt. Leti kondzelelaka swinene ita Tommy Atkins na Kent.

Leti vupfaka exikarhi ka nguva eAfrika Dzonga iTommy Atkins, Zill, Sabre, na Irwin. Tale xikarhi ka nguva tikatsa muxaka wa Kent, Shelley na Heidi, kasi leti hlwelaka hileti ta Sensation na Keitt.

Tinxaka leti byariwaka ngopfu eWestern Cape iKent, Joa, Sensation, Heidi, kukatsa na letintshwa ta Tropica na Keitt.

Tinxaka tintshwa takari ku kamberiwa hiva Agricultural Research Council (ARC). Loko ku endliwa tinxaka tintshwa, kutala kuva ti endliwa hi xirhabyani eka xisinyani lexi xinga mila. Sabre i muxaka lowu tirhisiwaka ngopfu tani hi ximilani lexinga mila eAfrika Dzonga.

Ti Mango ta Nguva yo Rhanga na Yale Xikarhi

Tommy Atkins i muxaka lowu hatlisaka wa xivumbeko lexikulu xa oval kuya eka oblong, wotshuka no dzwihala laha wungana muhlovo wa rihlaza na xitshopani na nhlonge yo bumbula. Wutiyerile laha ndzeni wuva na mapfipfi naswona wuna nantswo lowu nyanganyelaka kahle. Wukota ku tshama nkarhi woleha endzhaku ka ntshovelo. Muxaka lowu wu lulamele tindzhawu hinkwato ta vuhumelerisi naswona wa kondzelela bacterial black spot na anthracnose.

Zill i wun’wana lowu hatlisaka ku vupfa naswona awukulangi ngopfu wuva na xivumbeko xa oval. Zill wuna nhlonge ya rihlaza na swicoticoti swa xitshopani kambe wu hundzuka wotshuka loko wuvupfile. Zill yi tshindziyerile naku nantsweka kahle. Muhandzu awuna mapfipfi endzeni naswona awu hlayiseki kahle. 

Sabre hi ndzhavuko wutele mapfipfi, wule xikarhi hi xivumbeko. Iwa xitshopani wuva na swicoticoti swotshuka. Irwin wule xikarhi kuya edka wukulu wutlhela wuva na xivumbeko xa oblong. Iwa xitshopani kuya eka kutshuka hi muhlovo.

Ti Mango Tale Xikarhi ka Nguva

Kent i muxaka wale xikarhi kuya eka lowukulu wa rihlaza lowu tshamaka wuri rihlaza hambi loko wuvupfile. Wuna nantswo wa kahle swinene naku tiyela, wutlhela wu rhetela endzeni. Kent wutala ku tirhisiwa ku omisiwa naku endla juzi. Heidi i muxaka wale xikarhi kuya eka vukulu wuva na xivumbeko xa mbilu na nantswo wo hlawuleka wa ‘mango’.

Shelley i muxaka lowu vupfaka exikarhi ka nguva lowu sukaka e Israel. Wule xikarhi hi vukulu wuva na xivumbeko xa apula lowunga tiyela endzeni na nantswo wale xikarhi, lowu nyanganyaka.

Ti Mango tale Makumu ka Nguva

©National Mango Board
The green-skinned Keitt is a late mango cultivar, popular for pickling as an unripe fruit.

Nguva yati mango eAfrika Dzonga yihela ti mango letintsongo ta Sensation na letikulu ta Keitt. Sensation i mango lowuntsongo kuya exikarhi wa rihlaza lowungana vala ra purple kuya eka kutshuka. Wutiyerile, awuna mapfipfi xikan’we na natswo wonyanganya. Lowu i muxaka wa khale swinene lowu bolaka endzeni wutlhela wungavi kahle loko swita eka khwalithi. 

Keitt i mango lowukulu lowungana nyungu yintsongo naswona wutshama wuri rihlaza hambi loko wuvupfile. Keitt yina ndhuma swinene eka mindzhavuko yale Asia laha wutirhisiwaka wuri rihlaza naswona watsemeleriwa. Keitt i muxaka lowu vuyerisaka swinene lowu humelerisaka kwalomu ka 30 tonnes/ha.

Translated by Ike Ngobeni