Swibyariwa Swotani hi Tamatisi

© Louise Brodie

Manyoro

Swibyariwa swotani hi tamatisi swilava swakudya swofanana nitrogen, phosphorus na potassium naswona swapfumela eka manyoro. Nhlayo ya manyoro leyi cheriwaka yicheriwa kuya hi ku nona ka misava yaleyo, nguva na swilaveko swa tamatisi.

Swimilani leswi hiswoxe swina swilaveko swotani hi nitrogen leswi hlohletelaka kukula kahle ka swimilani no humesa mabilomu. Yatlhela yalava na potassium leyi endlaka leswaku muhlovo, nantswo, kutiyela, chukele, ti acid na mati yatamatisi switlakuka. Phosphorus yona yi hlohletela kukula ka timintsu, kuhatla ku huma mabilomu no tswariwa ka mihandzu hambi kukula ka nsinya.

Tamatisi ritlhela rilava swinwana swakudya xikan’we naleswi pfumalaka eka misava ya acid kufana na mpfumaleko wa magnesium, calcium na molybdenum leswinga tala swinene eka misava yotano. Mpfumaleko wa Boron na copper aswitalanga wuva kona eka matamatisi. Loko kupfumaleka boron, swiendla leswaku tamatisi ripandzeka notlhela riva na tindhawu leti ritsindziyelaka, kuva na swivumbeko swoka swingari kahle xikanwe no hatlisa rivupfa swinga yingiselangi. Iron yona yinga pfumaleka eka misava leyinga calcareous, alkaline soils kumbe laha kungatala lime. Mpfumaleko wa Manganese switala kuva kona eka misava ya calcareous.

Kuchela Manyoro (kg/hectare)

Manyoro: 2:3:4 (30)
Nkarhi wo chela: At planting
Misava yo nona: 300 to 500
Misava yoka yinga nonanga: 750 to 1 000
Manyoro: LAN
Nkarhi wo chela: At 3 weeks and 6 weeks
Misava yo nona: 250 + 250
Misava yoka yinga nonanga: 200 + 200
Manyoro: Potassium Nitrate
Nkarhi wo chela: At 6, 9 and 12 weeks
Misava yo nona: 100 + 100 + 100
Misava yoka yinga nonanga: 100 + 100 + 100

Ku Cheleta

Kucheleta tamatisi swina nkoka swinene. Swina nkoka kuphakela mati hintalo eka minkarhi yankoka kufana na loko ku byariwa kumbe kusimula. Mphakelo wamati wuya himisava leyi kunga byariwa eka yona xikan’we na maxelo yakona. Kuva ku cheletiwa ngopfu endzhaku kankarhi woleha kumbe kucheleta kantsongo endzhaku ka nkarhi woleha swiendla leswaku kuva nakupandzekela ka matamatisi. Swahlohleteriwa kuva kunga tirhisiwi ti sprinklers hikuva matluka lawa yatsakamaka ya hlohletela leswaku kuhatlisa kuva na vuvabyi bya swimilani leswi.
Eka mavhiki yosungula ya 4 kufanele ku cheletiwa kuringana 21mm wa mati hi vhiki. Eka lawa ya nhungu lawa ya landzelaka kulaveka 38mm hi vhiki. Eka lawa yanga sala ya nguva kuta laveka 31mm hi vhiki. Kucheleta ngopfu loko matamatisi yahaku tswala swita endla leswaku matamatisi ya pandzekela.

Ku Cinca Swibyariwa

Nongonoko wa malembe ya nharhu kumbe mune waku cinciwa ka swibyariwa leswinga faniki swahlohleteriwa swineneleswaku swita hunguta switsotswana na mavabyi lawa misava yoleyo yangavaka na wona.

Ku Dyondzisa Kumbe ku Fafazela

Ku letela no sirhelela swimilani swina mbuyelo wakahle swinene leswikatsaka mfafazelo lowu sirhelelaka switsotswana na mavabyi, kutshwa hi dyambu, ku hangalaka ka moya wa kahle xikan’we no hunguta ku bola. Swimilani leswi kuva swikula kahle swilava nseketelo kumbe tidarata leti yanga khomelelaka eka tona. Swimilani leswi byaleriwaka kuya eku xavisiweni swifanele kusirheleriwa.

Ku Hlakula

Swimilana leswinga lavekeki swifanele kuhlakuleriwa kumbe kufafazeriwa murhi lowu swidlayaka. Kutirhisa mirhi kudlaya swimilani leswinga lavekeki swinga tirhisiwa ka mbe kufanele kutirhisiwa mirhi leyinga tsarisiwa. Kutirhisa muchini kuhlakulela, tani hiku tirhisa xikomu xa mavoko swifanele ku endliwa hi vukheta naswona kungavi kusuhi na swimilani.

Mbuyelo (tonnes per hectare)

Conservative: 30 tonnes
Average: 40 to 50 tonnes
Good: 80+ tonnes

Ntshovelo

Leswi mihandzu yingata tirhisiwa swona na laha yingata xaviseriwa kona hiswona swinga ta hlolhetela nkarhi wa ntshovelo. Matamatisi lawa yayaka kuya humelerisa swinwana ya tshoveriwa loko yakule kuringana. Matamatisi lawa yafaneleke ku yisiwa eka tindzhawu talekule yafanele kuhatlisa kutshoveriwa yangase vupfa ngopfu kasi loko yayisiwa ekusuhi wona yatshoveriwa loko se yavupfile swinene.
Kuhlohleteriwa leswaku ntshovelo wu endliwa loko dyambu rahakuxa naswona matamatisi yafanele kuyisiwa eka ndzhawu leyi ya paketeriwaka eka yona hiku hatlisa naswona yanga tshikiwi laha kuhisaka kuringana nkarhi woleha. Laha ya pakeriwaka kona yafika ya basisiwa, ya hlawuriwa no pakiwa emaboikisini.

Nhlayiso

Endzhaku ka ntshovelo nhlayiso wa wona wuya hileswi yavaka ya vupfise xiswona. Hintolovelo matamatisi yahlayisiwa eka 12°C naswona 86% kuya eka 90% kufanele kuri laha kukufumelaka.

Switsotswana

Nematodes, American Ballworm, Cutworm, American Leafminer, aphids, red spider mite, rust mite, Erinose mite, plusia looper, aphids and thrips.

Mavabyi

Early blight, late blight, grey mould, leaf mould, powdery mildew, fruit rot, soft rot, bacterial canker, bacterial spot, bacterial speck, bacterial wilt, Fusarium wilt, anththacnose, Septoria leafspot, mosaic, spotted wilt.

Translated by Ike Ngobeni