Ndlela yo Fuwa Masekwa

©Marinda Louw

Vufuwi bya masekwa ngopfu ngopfu bya vuhumelerisi bya nyama i byintsongo swinene kambe byile kukuleni e Afrika Dzonga. Mintlhontlho yingava kona leyi fambelanaka na vulawuri bya mavabyi (ngopfu ngopfu bird flu), ku hluvuka ka timakete, na mphikizano na swimakiwa swale handle.  

Vufuwi nya masekwa kukuma down na vuhumelerisi bya tisiva I vufuwi lebyinga byintsongo loko byi pimanyisiwa na vuhumelerisi bya nyama. Vuxokoxoko lebyinga laha hansi byi languta vuhumelerisi bya nyama naswona byi hoxa nkoka wa mati ya masekwa, swingari na mhaka na tihakelo ta vuhumelerisi.

Mafuwelo ya Masekwa

Masekwa ya nyama ya fuyiwa hi vafuwi vantsongo e Afrika Dzonga, hi xitalo na mpfanganyiso wa mafuwelo yale handle nale ndzeni. 

Masekwa yanga fuyiwa eka ndzhawu yikulu laha kunga pfaleka tasni hileswi swi endlisiwaka xiswona e Europe nale UK laha vafuwi va mapurasi vafaneleka ku ndlalela xikan’we naku kumeka ka mati lawa ya pfulekeke. Etikweni ra USA, masekwa yatala ku fuyeriwa eka tindzhawu letinga pfaleka laha lahahansi kunga endliwa hiti slats leti pfumelelaka kuva matoto yawela ehansi kutani yava ya basisekile laha tinga kona. 

E Afrika Dzonga, masekwa ya nyama ya tala ku humelerisiwa laha ya famba fambaka kungari na swipimelo - nkatsakanyo waku fuwela laha kunga pfariwa xikan’we na laha kunga pfuleka laha yanga kotaka ku hlambela xikan’we naku lava swakudya hi woxe. Hi nytiyiso, leswi swivula leswaku masekwa lawa yakulu ya chuchekile kuva ya famba famba laha handle, ya hlambela naku lava swakudya, kambe swisekwani leswintsongo swinga ehansi ka mavhiki yanharhu swihlayisiwa laha kunga pfaleka kutani swiphameriwa kufikela loko switiyerile kuringana kuva swiya ehandle.  

Masekwa ya nghenisiwa endzeni loko ripela tani hiku sivela maxelo yoka yangari kahle na vusiku, valala naku yiviwa.

Masekwa na Mati

©Marinda Louw

Vahumelerisi lavangana mhaka na rihanyu ra swifuwo vafanele ku languta mpfanganyiso wa mati yakahle naku basa. Leswi swita hunguta kukula ka ti bacteria xikan’we naku tsakama leswinga vangaka leswaku kuva na mavabyi ya foot kambe kuri na mphakelo wa mati lawa ya ringaneleke kupfumelelela leswaku swikota naku hlamba.  

Masekwa I tinyenyani tale matini leti lavaka mati. Kungari kunwa ntsena kambe kuti yobasisa naku hlamba. Mati yatlhela ya tirhisiwa ku hunguta ku hisa emirini eka minkarhi ya ntshikelelo xikan’we naku hisa. Ku engetela kwalano, masekwa yatshembele eka mati kuva tisiva ta wona titshama tiri eka xiyimo xakahle xikan’we naku basisa matihlo na tinhompfu ta wona hikuva yanghenisa nhloko endzeni ka mati.  

Masekwa ya nwa mati yotala swinene loko ya dya, naswona vulavisisis byi kombe leswaku yatsakela ku endla leswi eka mati lawa yanga pfuleka. Kuya hi leswi ya nwaka mati yotala swinene, matoto yawona yatala kuva yatelel mati. Lewswi swi endla leswaku kufanele kuva na leswi swi tswongaka mati lawa laha yatshamaka kona. Sawdust yitirha kahle swinene tani hiku tswonga ndzhongho wotala, hambiswiritano, unga tirhisi swimhandzani leswikulu hikuva swinga vavisa masekwa. Swondlalela leswi tsakamaka swinga tirhisiwa tani hi manyoro eswirhapeni swa matsavu kumbe e purasini.

Kufuwa na Masekwa

Swisekwani swaku fuweriwa nyama swinga xaviwa kusuka eka mukurisi kumbe kusuka eka purasi leri kurisaka. Hi xitalo, masekwa lawa ya kurisiwaka aya dlayiwi kuya xaviseriwa a mavhenheleni tani hileswi yanga ya khale swinene eka khwalithi ya vuhumelerisi bya nyama.  

Nsawutiso wa swisekwani eka mavabyi ya Newcastle swa hlohleteriwa, hambi kuri eka tindzhawu leti masekwa yati famba fambelaka hi woxe naswona kuna kutirhisiwa loku pimiweke ka tikhemikhali. Dr Andrew van Wijk, dokodela wa tihuku, u hlamusela leswaku masekwa ya tala kuva na avian influenza (bird flu) naswona yange kombisi swikoweto swokarhi.  

Swisekwani swiheta kwalomu ka mavhiki manharhu eka mahiselo yo hlawuleka lawa ya lawuriwaka laha swinyikiwaka swakudya swokarhi. Mati yotenga xikan’we na swibye swonwela eka swona leswi baseke swina nkoka naswona kutirhisiwa bell drinkers kuva tisivela swisekwani kuva switlangela ematini. 

Tipapa ta swisekwani swa tsakamisiwa hi mati naswona loko swopfumeleriwa kuva switsakama tipapa tinga tsakama ngopfu leswingata endla leswaku swinwela e matini swisekwani.  

Endzhaku ka mavhiki yanharhu, swakudya swa swona swa cinca kuva leswi kurisaka naswona swisekwani swapfumeleriwa kuya ehandle switi famba fambela. Swakudya swa masekwa swinga engeteleriwa hi rihlaza. Masekwa yava ya lulamerile ku tirhisiwa ku endla switirhisiwa kwalomu ka 49 - 52 wa masiku kumbe loko ntiko wuri exikarhi ka 2.3 na 3.2 kg wu fikeleriwile, kuya hi rimbewu na muxaka wa swona. Nhlayo yaku gayela swakudya eka vukhale lebyi yikwalomu ka 2.9 kg wa swakudya eka kwalomu ka 1 kg ya ntiko wa leswi hanyaka. 

Tihakelo nkulu ta vuhumelerisi eka vufuwi bya masekwa tikatsa tihakelo to xava swisekwani, mafurha ya swofamba, swakudya na tihakelo ta laha ku dlayeriwaka kona.

Translated by Ike Ngobeni