Camphor Bush Yitirhisiwa ku Ndlalela

© Abu Shawka
Camphor Bush, Tarchonanthus camphoratus yitlhela yitiveka tani hi leleshwa, African wild sage kumbe ‘vaalbos’ (Afrikaans). Vito leri rivula nuhelo wa matimba wa camphor lowunga ematlukeni. I xinsinyani xintsongo lexingana matluka ya mpunwa naswona ximila kufika exikarhi ka 2m na 9m hi kuleha. Mabilomu ya xona yobasela nyana yatlhela yava na mavoya yava na mbewu nyana yatirhisiwa ku pangeriwa eka swikhigelo. Swiharhi swale nhoveni swivoniwa swirikarhi switi khuhla hi xinsinyani lexi himinkarhi yotala enhoveni. Vulavisisi byikomba leswaku swiharhi leswi aswi hluphiwi hi switsotswana. Swahatetano, yitirhisiwa ku ndlalela hi vanhu va rixaka ra Maasai lava tshembhaka leswaku xipfuna ku chavisa switsotswana naku hlohletela ku etlela kahle. Van’wamapurasi vale xifundzheni xa North West e Afrika Dzonga, vatirhisa matluka ya camphor bush eka swakudya swa swifuwo hikuva yile henhla hiti protein letinga eka (30%). Rihunyi rakona ra tika swinene naswona ari dyiwi hi muhlwa ritlhela rilulamela ku endla swichaya chayani.
Camphor bush yipfuna ku tshungula mukhuhlwani, swilondza naku hariwa yitlhela yipfuneta hintumbuluko loko yikatsiwe na swotola eka nhlonge. Ku orhovela matluka lawa ya hisiweke swipfuna ku pfula tinhompfu leti pfalekeke naku pandziwa hi nhloko kasi nkatsatanyo wa matluka wutshungula mukhuhlwani, kupandza ka meno na kuvava ka xisuti. Matluka lawa ya tirhisiwa eka ti massaging ku endla leswaku miri wutitwa kahle na kuva ngati yi khuluka kahle emirini. Mafurha yankoka ya humelerisiwa kusuka ematlukeni. Mafurha lawa kutshembiwa kuva yari na vuswikoti bya kahle byaku nuherisa hikwalaho ka ‘male’ (spicy) nuhelo. Yina 0.3% wa vuswikoti byaku hlongola switsotswani naswona yikumeka yikota kutirha kuringana 6-10 wa ti awara. Mafurha ya yona yatirhisiwa hikuva ya susa ku hlohlonya eka nhlonge leyi nyenyelaka, dermatitis, kutshwa hi dyambu na swivavi.
Nsinya lowu wuna timintsu to leha naswona ta pfuneta eka mpfuxelelo wati dunes xikan’we naku sivela ku khuhkuriwa ka misava. Awutshwi hi ndzilo naswona wa sirhelela laha kungana ritshwa. Ximilani lexi axi chavi dyandza naswona xikondzelela eka tindzhawu tale lwandle laha kungana misava ya munyu na gwitsi. Swimilani swakona switala kuva swiri enhoveni naswona switshoveriwa kona kambe kuna leswi byaleriwaka ku xavisiwa e North West nale xifundzheni xa Free State e Afrika Dzonga. Misinya yakona yimila enhoveni eka tindzhawu leti tihisaka e East Africa, Afrika Dzonga nale Botswana na Angola.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni