Phapang Pakeng tsa ma Bushmen le ma Khoikhoi

Kgohlano ya Setso

©Shem Compion

Le hoja ma Khoikhoi le ma Bushmen a amana, bobedi ba diphatsa tsa lefutso le dipuo tse ding, ho tlameha ebe ho ile ha eba le ho qabana ha setso ha dihlopha tsena tse pedi di kopana pele. Ma Khoikhoi, a ile ba tshwara mehlape ya oona ka tlhompho e kgolo, ae nka e le pontsho ya maemo le maruo. Diphoofolo di ne di nkwa e le thepa ya botho, kahoo malapa a nang le diphoofolo tse ngata a nkwa e le "barui", athe a nang le diphoofolo tse fokolang hangata a ne a lokela ho nka maemo e le bahlanka ba malapa a matla. Ena e ne e le tshebetso ya bohlokwa ho tloha mofuteng wa sechaba wa dihlopha tsa ma Bushman, bao ma Khoikhoi a neng a nka hore a tlaase.
Esita le lebitso la ma Khoikhoi (le bolelang 'banna ba banna') le ile la sebeletsa ho di kgetholla ho ma Bushmen a tlaase, ao a neng a wa bitsa 'Sonqua' kapa 'San' (e bolelang 'banna ba se nang letho'). Ka lebaka lena, batho ba bangata ba kajeno ba ma Bushman ba hana lentswe 'San' e le thohako.

Mekgwa e sa Tshwaneng ya Bophelo

Ka hona, ma Khoikhoi le ma Bushman a ile a etella pele mekgwa e sa tshwaneng ya bophelo, ho itshetlehile ka mekgwa e fapaneng ya moruo. Ka hona, ntwa ka lebaka la metsi, disebediswa le tshimo e ne e ke ke ya qojwa. Hape, ma Khoikhoi e ne e ntse e le mahlasedi a mafolofolo le tlhodisano ka diphoofolo tse hlaha tsa naha e tlameha ebe e ne e le matla haholo. Leha ho le jwalo, boholo ba bona, dihlopha tsena tse pedi di ne di bonahala eka di fumane mokgwa wa ho tsamaisana le tsona mme di ne di ena le dihlopha tse fapaneng tsa setso dilemo tse ka bang 1500 - ho fihlela baahi ba Europe ba tla le ho tshela metsi. Ho na le dinyewe tseo ma Bushmen a ileng a di etsa malapeng ma Khoikhoi, a hlokomela mehlape ya bona, a ba fa mahe a dinotshi kapa a fana ka tsebo ya ho fana ka pula ho fapanyetsana dijo.

Leha ho le jwalo, Richtersveld, ma Bushmen a bonahala a feletswe ke nakwana ka mo'a hore ma Khoikhoi a fihle (ntle le malapa a mmalwa a Strandloper a nnileng a dula haufi le lebopo). Sena se ka nna sa eba se bakwang ke ho falla ho tloha kapa ho kopanngwa le Namaqua. Ha e le hantle, hase sebaka se ka tshehetsang baahi ba bangata.

Badisa le Batsomi

Richard Elphick, rahistori wa morao-rao, o na le kgopolo ya hore karohano pakeng tsa badisa le batsomi e ne e le mokedikedi o mongata, ho itshetlehile haholo ka mahlohonolo jwalokaha a ne a etsa ka moruo. Hobane Elphick, ma Khoikhoi le ma Bushmen e ne e le batho ba tshwanang. Ka hona, moloko wa ma khoikhoi o ne o ka lahlehelwa ke mehlape ya oona habonolo ka komello, boshodu kapa malwetse, e leng se etsang hore a kgutlele ho moruo wa pokello ya botsumi ba ma Bushmen.
Ha sena se ne se nkwa e le mokgwa o tlase wa bophelo, beng ba ma Khoikhoi ba ratang ho tsosolosa ba ne ba tla leka ho tsosolosa mehlape ya yona ka boshodu, ho thibela kapa tshebeletso. Sena se bopehile mokgwa o motle wa boruti le ho tsoma. Leha ho le jwalo, ho latela bopaki ba baepolli ba dintho tsa kgale, ho bonahala eka ho ne ho ena le dihlopha tse pedi tse fapaneng ho sechaba sa Khoi-San. Empa mohlala wa Elphick o sa ntse o le molemo ha o sebediswa mehleng ya bokolone, ha basebeletsi ba Europe ba ne ba hatella mekgwa ya setso sa batho ba sebakeng sa Cape.

Mekgwa e sa Tshwaneng ya Bo-hloma-u-hlomole

Dintho tsa kgale tsa ho epollwa ha dintho tsa kgale di boetse di bontshitse kamano pakeng tsa diphoofolo tse ruuwang lapeng le dipitsa tsa letsopa. Lebaka ke hobane dihwai di hloka ho boloka thepa e ngata, athe ditsomi di atisa ho ja dintho hang-hang. Ho ba teng ha sebopi sa letsopa ho boetse ho fana ka maikutlo a hore ma Khoikhoi ha a ka a potoloha ho feta kamoo batho ba tshwanang ba nang le boitshwaro ba tsamayang kateng. Sena se utlwahala ha mehlape ya bona e ba fa tshireletso ya dijo, ka hona ba ne ba sa lokela ho tsamaya ho pota-pota haholo mme ba kgona ho boloka maemo a phahameng a baahi. Leha ho le jwalo, ma Khoikhoi a ne a ntse a phela bophelo ba bo-hloma-u-hlomole, a tsamayang le dinako tsa selemo ho batla dibaka tse ntle tsa ho fula.
Ka hona, lelapa le leng le le leng le ne le laola tshimo e sa hlaloswang hantle le ditho tsa lelapa di feteletse dinaheng tsa bona ka mokgwa o tlwaelehileng wa nako ya selemo. Sena se ile sa lebisa tlhokomelong ya di matjieshuise tse nkwang ha bobebe kapa di ohru oms tse neng di ka bokellwa dibakeng tse fapa-fapaneng tsa di stockpost le dikoti tse nosetsang tse neng di ahilwe nako le nako ho pholletsa le selemo. Ka dinako tse ding, ba ka ntle ba ne ba dumellwa ho sebedisa naha ya habo bona e le phapanyetsano bakeng sa sethabathaba kapa moputso ho mookamedi. Leha ho le jwalo, ho ne ho se na sebaka se dumellwang ho ba le motho leha e le ofe ya ikgethang. Ke mofuta ona wa boholo-holo wa temo ya bo-hloma-u-hlomole o ntse o sebediswa Sebakeng sa Bohlokwa ba Lefatshe sa Richtersveld.

Translated by Bongani Matabane