Umehluko Hlangana Kabathwa Kanye Nabosokariki

Ukubethana Kwamasiko

©Shem Compion

Nanyana abosokariki kanye nabathwa bahlobana, ngokwamasotja kanye nangakwelimi kunerhonakalo yokobana amasiko wabo ayabethana lokha iinqhema zombilezi nazithoma ukuhlangana. Abosikari encenyeni yabo, bebabamba imihlambi yayo bayithathela phezulu, bayibona njengetjhwayo lokurega. Ifuywabo le gade bayibona njengepahla yerhorhomejeni, njeke imindeni enefuyo enengi gade bayibona iregile, lokha leyo enganafuyo gade isebenzela leyo enefuyo enengi. Lokhu ngikho ebekwenza bona ama-khoikhoi aqalele abathwa phasi ngebanga lokobana banganafuyo.

Ngitjho nebizo elithi-khoikhoi (elitjho bona indoda yamadoda) gade lisetjenziselwa ukubahlukansa hlangana kwabathwa, ebababiza bona yi-‘Sonqua’ nanyana i-‘San’ (okutlhadlhula bona ‘amadoda anganalitho’). Ngebangeli, abathwa abanengi bala ibizweli elithi ‘San’ ngebanga lokobana balibona njengehlamba.

Imihlobo Yepilo Engafani

Nanyana kunjalo iinqhema ezimbilezi gade zirhona ukuthola indlela yokuzwana begodu gade zihlala zombli iminyaka okungasenani eyi-1 500 nanyana amasikwabo agade ahluke kancani  iinqhemezi zidlale zombili kwaze kwafika ama-Europeans asilaphaza amanzazo. Kunanesikhathi lapha abathwa bakhe basebenzela abosokari/-khoikhoi, babatlhogomelela ifuyo yabo, bababuthelela iliju nanyana babafundisa irhono lokunisa izulu ama-khoisan ababhadale ngokudla.

E-Richtersveld, abathwa kubonakala inga baqimela msinya ngemva kokobana kufike ama-khoikhoi (ngaphandle kwalabo amambala abasele e-Strandloper abaragela phambili bahlala etlhagwini). Lokhu kube mphumela wokobana bafuduke ngenarheni yange-Namaqua. Ekusifunda essekela istjhaba esikhulu.

Njeke, abosokariki kanye nabathwa bebaphila iimpilo ezingafani,okuya ngokobana ubujamo bomnotho ngibuphu. Njeke, bebalelwa amanzi, iinsetjenziswa kanye nenarha bengeze kwakhandeleka. Godu, abosokariki gade basese bazumi begodu iphaliswano lokuzuma iimbandana gade ngeze lakhandelwa. 

Abazumi Kanye Nabalimi

U-Richard Elphick, ama-historian wesimanje manje ngakwelinye ihlangothi, banetiyori ebahlukanisa hlangana nabafuyi kanye nabazumi, okuya ngetjhudi njengoba kwenzekile kwezomnotho. Ku-Elphick, ama-Khoikhoi kanye nabathwa gade bababantu banye.

Njeke umhlobo wama-Khoikhoi gade uloba imihlambi yayo lula ngebanga lesomiso, ubulelesi kanye namalwelwe, egade ebanga kobana babuyele emva babe babutheleli bemirabhu kanye nabazumi.

Ngebanga lokobana lokhu kuqalelwa phasi ngebanga lokobana kubonwa njengepilo ephasi, ama-khoikhoi gade alinga ukobana bathole imihlambi godu ngokobana bebe ifuyo, ngokobana batjhentjhisane ngepahla nanyana bayisebenzele.

Lokhu kwenza bona bathome ipilo yokobana balime kunokobana bazume. Ngokuya ngokobufakazi be-archaeology ,nanyana kunjalo kubonakala inga gade kuzincema ezimbili ezingafaniko ngaphakathi kwesitjhaba sama-khoi. Kodwana imodeli ye-Elphick isasetjenziswa nayifakwe ekhathini sakade, lokha ama-Europeans nagade agandelela indlela yesintu yokuphila kwabantu bendabuko beKapa.

Ipilo Yokufuduka

Ukwenjwa kwe-Archaeology sele kutjengise bona kunokuhlangana hlangana kwefuyo yekhaya kanye nebumba. Kungebanga lokobana Abafuyi batlhoga ukubeka izinto zabo eziseleko,lokha abazumi badla yoke into khonokho.

Ukuba khona kwebumba elibudisi kutjho bona ama-khoikhoi akhange afuduke khulu njengabathwa. Lokhu kuyezwakala ngombana imihlambi yabo gade iqiniseka kobana bahlala banokudla, njeke gade kungatlhogakali kobana bafuduke khulu ngebanga lokobana bebahlala babanengi.

Nanyana kunjalo, ama-khoikhoi gade asaphila ipilo yokufuduka, bafuduka ngenkhathi ezithize zonyaka bafuna inarha enamahlelo amahle.

Ihlelo ngalinye, lilawule kobana ilunga ngalinye lomndeni gade lifuduka enarheni yoke qobe nakutjhuguluka iskhathi esithize sonyaka, amaphetheni wenkhathi zonyaka ze-transhumance.

Lokhu kwarholela ekuthuthukeni kwezindlu zotjani izibizwa bona yi-matjieshuise nanyana i-|haru oms ebarhona ukuzihlanganisa eendaweni ezahlukahlukeneko lapha bafika bahlele khona kanye nemigodu yokuthelelela egade bayithola unyaka woke.

Ngesinye isikhathi, abantu bangaphandle gade bavunyelwe kobana basebenzise inarha kwaphela ngange babhadela ikosi. Nanyana kunjalo gade bangakavunyelwa kobana ibe ngeyabo. Iindlela yakade yokulima esenziwa e-Richtersveld World Heritage Site. 

Translated by Busisiwe Skhosana