Go tutafatša dienywa le merogo go feta temothuo ka bo yona. Batho ba go tsoma le go kgoboketša ba kgobokeditše dienywa tša go butšwa ka dibjana tša go dirwa ka ditlabakelo tša tlhago le ka sepetša ka bonolo dienywa tše di budulego, e dirile poelo ya matutu le gantšhi a bedišitšwego (mohlala, beine) goba setšweletšwa se tsentšhwego oksitšene (mohlala, binikeng).
Ka go dira didirišwa tše tšwetšego pele go feta mekgwa ya sebjalebjale ya go tšweletša matutu le ka se, dibjana di fetogile.
Tiragatšo ya matutu lehono go fetogile le go akaretša peakanyo ye e nepagetšego ya temothuo, go swara botse morago ga puno ya dienywa le merogo ye e nepagetšego, pabalelo ya maphelo le polokego ya dijo le go šoma gabotse ga phuthelo, poloko le tshepedišo.
Dienywa tša go tuma go feta tša matutu a dienywa ke namune, apole, terebe le dipeinapole. Matutu a ditamati le metswako ya ditamati di tšea maikarabelo a go feta dipersente tše 90 tša kgwebišano ye e sego ya matutu a dienywa.
Matutu ka Aforika Borwa
Ka Aforika Borwa, Mokgatlho wa Matutu a Dienywa wa Aforika Borwa (SAFJA) o thekga tlhabollo le tšwetšopele ya intasteri ya matutu a dienywa matutu Aforika Borwa le go ikemišetša go oketša tšhomišo ya ditšweletšwa tša yona le go hlohleletša kgolo ya intasteri.
Aforika Borwa e šoma ka bonyane bja ditone tše dimilione t Mokgatlho wa Matutu a Dienywa wa Aforika Borwa (SAFJA), tše tee tša dienywa tše foreše ka go ditšweletšwa tša matutu a motswakotii wa apole le matutu a namune ke ditšweletšwa tše di tšweleditšwego go feta. Dienywa tše dingwe tše šomišwago ka Aforika Borwa ke diterebe, dipeinapole, dimenko le dienywa tše di hlohloregago tša go swana le dipiere le diperekisi.
Bonyane bja 40% ya matutu a Aforika Borwa bo išwa dikontinenteng tša Aforika, le diromelwa ntle gape tše di yago bareking ba boditšhabatšhaba lefaseng ka bophara ka tsela ya bontšhi bja metswakotii gotee le ka phuthelong ya kgwebo.
Tšweletšo ya Matutu a Lefase
Tšweletšo ya matutu a lefase e gotše mo ngwagasomeng wo o fetilego ka dinageng tše di hlabologago di ba le seabe go feta diperesente tše 60 tša diyantle tša matutu a dienywa. Tše di akaretša Vietnam (matutu a molatšatši le matutu a dipeinapole), Egepeta (matutu a namune), Philippines (meetse a khokhonate le matutu a dipeinapole tša metswakoti) le Peru (matutu a molatšatši a go swana le dienywa tša phišego).
Le ge go le bjalo, India ke ye nngwe ya batšweletši ba bobedi ba bagolo ba dienywa le merogo lefaseng, eupša fela 1.5% e akantšwego e tšwela pele go šomiwa le go akanywa gore e ka bago 20% e ka lobiwa ka lebaka la tshenyego,.
Yuropa ke moišakantle o mogolo go feta (55%) wa matutu a dienywa le ka Bogareng bja Bohlabela bja Yuropa gotee le Poland ye e bjalago bjalo ka baromela dithoto ntle ba matutu.
Brazil, motšweletši o mogolo go feta wa dienywa tša bodinamune, gape e lego motšweletši o mogolo go feta lefaseng wa matutu a bodinamune o swere boikarabelo bja 25% ya tšweletšo lefaseng ka bophara. Amerika ke mmaraka wa bobedi wa matutu a bodinamune. Tšweletšo ya matutu a namune e be e akanyeditšwe go fokotša ka 24% go dimilione tše 1.6 tša ditone (2017/18) ka lebaka la tlhaelo ya dinamune go šoma ka Brazil le Amerika.
China le Poland ke baabi ba lefase ba godimo ba matutu a apole matutu mola Jeremane e lego morekantle wo mogologo go feta wa matutu a apole. Argentina ke motšweletši wa pele wa matutu a terebe lefaseng.
Poland ke motšweletši wa bohlokwa wa thokolo thokolo ya boso, kharente ya boso le tšhotlho ya Aronia le ye sekilego, ye e šomišwago go tšweletša seo se bitšwago ditšweletšwa tša matutu a seenya sa go kgahliša.
Matutu a kgahlišago a go swana le menko, legapu, le kiwi di thoma go ba tša go tuma kudu le mokgwa wa go gola wa go ila nama gore go na le koketšo ya matutu a merogo a hlakantšhitšwego le segwere, dipete, phara, sepeneše, kale, phasli le mešunkwane ye mengwe le merogo.
Mehola ya go Tutafatša
Ka ntle le go ba mothopo wa diela, matutu a dienywa a aba dibithamine le diminerale go akaretšago dibhithamine tša B le C, folate, potasiamo le diela tša go thibela oksitšene ka dijong. Matutu gape a ka tswakanywa le go tlatšeletšwa ka phepo goba dikhemikhale tša dibjalo go oketša mohola wa yona wa phepo. Gantšhi, matutu a dienywa a go tswakiwa le ona a na le tatso kudu go feta seenywa ka bo sona gomme a bonolo kudu go feta seenywa ka moka.
Go tutafatša gape ke tsela ye e šomago kudu ya go šomiša dienywa tša go ba le mabadi le tša sebopego sa go sa be botse gore tša ka se bego maleba goba go kgahišwa go rekiša ka lebenkeleng.
Godimo ga moo, go tutafatša go ka oketša mohola kgwebong ya bolemirui gomme ke mokgwa wa go šomiša tšweletšwa peteletša. E tla, le ge go le bjalo, e nyaka methopo ya tlaleletšo go tee le go boloka, go dirwa go tonya, go šoma le ditlabakelo tša go phuthela.
Translated by Lawrence Ndou