Dikalaka/Limes di atlega mo maemong ao a fišago a thokomolatšatši. Go dumelwa gore di tšwa ka Borwabohlabela bja Ešia - Leboa la India, dikarolo tša Myanmar, Malaysia le Indonesia. Mo nakong ya ngwagakgolo wa 10 sa, barekiši bja Arab ba tlišitše mehlare ta dikalaka/limes go tšwa go Bohlabela e be ba di tsebiša go Egepeta le Leboa la Afrika. Mola Arabian Moors ba tšere seenywa ba se iša Yuropa ka ngwagakgolo wa 13.
Dikalaka/Limes go dumelwa gore di tšweleditšwe go tšwa go bontši bja mehuta ya go fapana ya mapastere, ka kakaretšo ka bophara beng tša bodinamune le mokgopa wo tala wa go bitšwa kalaka/limes. Mehuta ya go fapana, ka moka e a fapana.
Dikalaka vs Diswiri
Dikalaka/Limes di na le sebopego sa nkgokolo le mmala wo motala ka go bapetša le diswiri, tšeo gantši di na le sebopego sa oval le mmala wa serolane. Dikalaka limes le tšona ke tše nnyane go feta diswiri.
Bobedi bja dienywa di na le esiti ebile di a baba, eupša dikalaka di na le tatso ya go baba go fetiša. Go na le dikalaka tša go baba le tša go tanta. Tša go baba di hloka esiti ya citric yeo e fago dikalaka tatso ya tart ya go baba.
Tšweletšo ya Boditšhabatšhaba
Tšweletšo ya kalaka ke ye nnyane ka go bapetša le mehuta ye mengwe ya dinamune. Bjalo ka ge go bontšhwa Tridge, Spain ke moromedi wo mogolo e be e rwele 18.8% ya diromelwantle tša kalaka ka 2018, mola Mexico e le ya bobedi, ka 15.6% ya thomelontle.
United States e be e le morekantle wo mogolo ka 15.6% ya dienywa tša dikalaka ka moka ka 2018, mola e le gore Germany e tšere legato la bobedi, ya 11% ya ditšwantle ka moka. France le Netherlands di be di le tša boraro, ye nngwe le ye nngwe e tšere 7.2% ya ditšwantle ka moka.
Tšweletšo Ka Mo Afrika Borwa
Tšweletšo ya kalaka ka mo Afrika Borwa ke ye nnyane, ka dihektare tše 82 fela tšeo di ngwadišitšwego go romelwa ka 2018. Se ke ka lebaka la gore balemi ba kgona go hwetša ditseno kaone kudu go tšwa go dibjalo tše dingwe.
Tšweletšo ya Legae
Kalaka e tšweletšwa mo nageng ka bophara go šomiša ka gae goba go rekiša ka gae. Hoedspruit, e be e na le go feta seripagare sa lefelo leo le ngwadišitšwego go romela ka 2018. Le ge e le gore Boland e be e na le dihektare tše 12 le e be Kapa Bodikela le Patensie di rwala 8 ha. Dihektare tše šupa di ngwadišitšwe go romela kua Groblersdal.
Mehuta
Bearss le Tahiti ke mehuta ya kalaka yeo e bjetšwego kudu ka mo Afrika Borwa. Mehuta ya Bearrs e naganwa gore e tšwa go California, go tšwa go dibjalwana tše di tšweleditšego go seenywa sa Tahitian. E theilwe ka mong, TJ Bearss, wa bomedišetšo fao se tšweleditšwego.
Lefelo la setlogo la Tahiti kalaka ga le tsebje. Leina le šupa gore mohuta o tsebišitšwe go California go tšwa go Tahiti magareng ga 1880 le 1850. Mohuta o tšweleditšwe go tšwa go mapastere, yona ke genera ya citron tše pedi tša go fapana, pummel, le mehuta dinamune.
Sehla
Le ge e le gore balemi bja Afrika Borwa ba kgona go buna ngwaga ka moka, sehla se tloga ka Janaware go ya go Mei.
Tšhomišo
Dikalaka/Limes di na le maemo a godimp a flavonoids, yeo e nago le anti-cancer dithoto tša antioxidant. Go fa mohlala, matatu a šomišitšwego ka mo West Afrika mo mengwageng ye mentši go alafa le go thibela kholera. Dikalaka/Limes di na le maemo a godimo a dibithamini le diminerale. Di na le go feta 30% ya dinyakwa tša vitamine ya C tša batho ba bagolo.
Ka lebaka la tatso ya yona ya go baba, ga e lewe e sale foreše. E fela, matutu le zest, gantši di šomišwago go apea, mola dilai tša kalaka di tumile go dino.
Go hwetša matutu a mantši a kalaka/limes, e swanetše dirwa ka mo themperetšheng ya phapoši. Botlase bjo bošweu ka tlase ga letlalo le le tala bo a baba, ka fao bo swanetše go efogwa ge go (grating) goba ge go segwa dilai go dira zest.
Translated by Lebogang Sewela