Mmonyane ye e Šomišwa Bolwetšwing bja Marapo
Mmonyane ke sebjalo sa go hlagelelang ka mahlona mabung sa go phela sebaka se se telele ka dileteng tša go oma tša Kalahari ka go boloka meetse le phepo ka digwereng tša ka fase ga mabu go fihla botelele bja disentimetara tše 25 cm le tše 6 ka bophara. Mehuta ye mebedi ya diphedi – Harpagophytum procumbens le Harpagophytum zeyheri di hwetšwa ka Namibia, Botswana le Aforika Borwa, gammogo le ka Angola le Zambia le Mozambique, Zimbabwe (H. Zeyheri).
Sebjalo se na le dithito tša go naba gomme se tšweletša matšoba ao a lego boperese-bopinki ka sebopego sa trompeta gomme a thunya ka letšatši le tee fela ka selemo - Dibatsela go fihla ka Moranang. Leina le bolela ka ponalo ya dienywa tša kobi (‘meetlwa’).
Bakhoi ba Borwa bja Aforika Borwa le btho bo go bolela setho ba šomiša mmonyane ka pipelong, malwetši a madi, diphišo, dithinyego le go ruruga. Ditirišo tše kaone e be e le tša go nwa bjalo ka teye goba go ja medu ya lerole, eupša e be e dirišwa letlalong. Lehono, dihlare di a hwetšagala ka sebopego sa dipilisi, dithapo, diteye, ditlolo le marojana. Mošweu wa mathomo wa go ithuta ka ga mmonyane, e be e le Mojeremane, G.H. Mehnert, yo a ithutilego ka ga sebjalo se go tšwa bathong ba MaSan le MaNama ka Namibia ka 1904. (Lehono Jeremane e bona ditlišo tše kgolo tša mosunkwane o).
Tlhale ye boso ya “monnyane” e dirišwa go loga mebanki gomme peu e omilego e ka tlebolwa le gomme ya jewa. Seenywa se mpsha se ka apewa bjalo ka morogo wa okra. Didirišwa tša sebjalebjale tša sebjalo di akaretša dithibela thurugo tša go sa hloka diseteroete le kimollo ya dihlabi tša bolwetšwe bja marapo - go šoma ka tsela ya go swana le khotisone eupša ka ntle le diphetho tša lehlakoreng. Go na le, le ge go le bjalo, dikgakantšho tše dingwe - mohlala, monnyane e gakantšhwa bja ka bolwetši bja sukiri le batho bao ba nago le sešo sa lelana le dišo tša mala.
Ka 2002, dipolase tša mathomo di atlegile ka Aforika Borwa le Namibia di hlomilwe gomme dibjalwana tše 250 000 ka 2003 di tšweleditše puno ya ditone tše 40 ka ngwaga wa 2004. Gabjale Namibia e tšweletša bontšhi (90%) yeo e išitšwego ka ntle. Ka Aforika Borwa, monnyane o hwetšwa ka Limpopo, Kapa-Leboa (puno ye nnyane) le diprofenseng tša Leboa-Bodikela (puno ya botšweletšikgwebo).
Monnyane o tletše kudu ka dinaga bjayeng moo di ratago mabu a go gamolwa botse a sehlaba ka dinageng moo dimela tša tlhago di tlošitšwego, go swana le mathokong a ditsela goba dinageng tša go oma. Sebjalo se phatlaladitšwe ke peu goba go bjala la bobedi ka digwere. Di mela lešokeng, sebjalo se loketše go bunwa ka morago ga mengwaga ye mene.
Go bunwa go akaretša go epa (1-2m botebo), go se tloša, go se ripa le go omiša digwere. Monnyane o šireleditšwe ka Aforika Borwa, Botswana le Namibia. Se se ra gore ga se ka molaong go se epolla goba go buna le sebjalo se se tee, ntle le tumelelo go tšwa go dikgorong tša go fapana tša pabalelo ya tlhago.
Molaetša wa Temoša Kalafong
Tshedimošo ke ya mabaka a tša thuto le tša tshedimošo fela gomme e ka se hlathollwe bjalo ka keletšo ya kalafo. Tshedimošo ga se ya go ikemišetša go tloša keletšo ya kalafo ye e abiwago ke bašomi ba tlhokomelo ya maphelo.
Translated by
Lawrence Ndou