Mathata a Naga Ka Richtersveld

Go Tlošwa Nageng

©David Fleminger

E hlohleleditšwe ka tirong ke phihlelelo ya meepo ya taemane, mmušo wa Aforika Borwa mafelelong o fihlile moo o dulago ka Richtersveld. Ka fao, magareng ga 19265 le 1926, khomišene e hlomilwe go hlama ditšhišinyo, gomme ba tšere sephetho sa gore kabo ye e šišintšwego ke Melvill e be e sa le ye kgolo kudu. Morgen ye nngwe ya 143 000 (dihektare tše 122 500) di tlošitšwe gomme mafelelo bogolo bja naga ya Richtersvelders bo feleditše ka bonnyane bja go feta 300 000 morgen, ka tlase ga seripa khuetšo ya bona ya setlogo.
Ka thoko sa go kgahliša, ye e bopegile bjalo ka seripa sa naga ye e dumeletšwego go šomišwa ke ‘MaHottentots le BaBastard’, ka fase ga taolo ya Tona ya Merero ya Setšo. Mafelelong, ka 1930, thekete ya semmušo ya bodulo (goba peeletšo) e filwe ke Tona ya Mafase – le ge e le gore naga ka nnete e be e sa swerwe ka traseteng ke mmušo.
Tshepedišo ya go swana le ye e šomile ka diteišeneng tše dingwe tša boromiwa tša mmalwa tša peleng ka nageng. Dihlongwa tše di tšwago fao di tlile go tsebjwa bjalo ka ‘dipolokelo tša ba mmala‘ goba ‘dinagamagae tša ba mmala’. Ka Namaqualand, tše hlano tša tše di hlongwilego: Richtersveld, Steinkopf, Leliefontein, Komaggas le Concordia. Di be di le magareng ga tše kgolo ka mo nageng, tše di bopago palomoka ya dihektare tše dimilione tše 1.5.

Dipolokelo tša Ba Mmala

Boto ya taolo ya kgale le dikhansele di be di hlokomelwa ke balaodi ba dipolotiki ka dipolokelong tše tša ba mmala. Ba tšere sephetho sa go bao ba nago le maswanedi a ‘boagi’ ka dipolokelong gomme ke mang a bego a na le tokelo ya dintlo, naga ya phulo, ditokelo tša go kgetha ka khanseleng bjalobjalo.
Dikabo tše di kgethegilego le tšona di ile tša fiwa bywoners (go bolela balemirui ba ka fasana goba baipei – bao ba bego ba šoma bjalo ka badiši, bahiri ba mašimo bao ba lefago ka bonnyane bja tšweletšo goba bahlanka) le vreemdelinge (batšwantle goba ba sa tesbjego–bao ba akaretšago baromiwa, barekiši, barutiši gomme le balemirui ba bašweu ba bangwe). Dihlopha tše tše pedi di eb di swanetšwe go hwetša tumelelo go tšwa go khansele dintlong tša motšwa o swere le/goba naga ya phulo ka neelano ya mpho, sebego goba go fa tirelo setšhabeng.
Ga bjale, dihlopha tša merafe ya go fapafapana bao ba bego ba dula ka Namaqualand ba be ba swanetše go itswakanya ka gare go dira bjalo ka bokgole bjo bogolo kudu. Le ge e le gore se se ra gore go be go na le khutšo ya go phela mmogo ye e tšweletšego gare ga baphenkgišani ba peleng, kgopolo ya boitšhupo bja go ikgetha bja MaNama goba MaKhoikhoi pukwana e be e nyaditše kudu. Maikutlo a ‘setšhaba’ e ile ya fedisitšwe ke nako ya feteletšego ya ngwadišo ya setšhaba ya khethologanyo yeo kapejana e hlaotšwe ka botlalo bjalo ka sehlopha se se sa reng selo sa ‘ba mmala’.

Molao wa Karoganyo ya Mafelo

©Jaques Marais

Ka gona, bahloka boitšhupo ba fihlile ba tšea karolo ye kgolo kudu bophelong bja sepolotiki bja ka dipolokelong tša ba mmala ba Namaqualand. Ba be, le ka bogolo, ba le kaone ga nnyane gomme ba le bantšhi ka palo go setšhaba sa Makhoikhoi sa mašaledi, gape ba na le mehola ya ya thuto ya go ya go ile ka matsogong a baromiwa. Ka Richtersveld, ponalo ye e be ya matlafatša ke go fihla ga Bahloka Boitšhupo ba Bosluis ka 1949.
Sehlopha se se mpsha sa ‘bahloka boitšhupo’ se be sa gapeletšega go huduga go tšwa ntlong ya bona ka Seleteng sa Pofadder sa Bushmanland ke Molao wa Karoganyo ya Mafelo, oo o fetesitšwego ka 1950. E be e le seka sa molao wa buhwrihwiri o o bego o šupetša gore dihlopha tša merafe ka moka di be di swanetše go kgethollwa ka tsela ka tikologo go tšwa go ye nngwe go ya go ye nngwe. Molao o (koketšo ya Molao wa kgale wa Naga wa 1913) e be e le ditatelano tša go hudušwa ka kgang seo se thomileng dikhuduego ka nageng ka bo1950 (go akaretšwa Sophiatown, District 6, South End bjalobjalo).

Batho ba go Hloka Botumo

Ga bjale, ge mmušo wa kgethologanyo wa D.F.Malan o be o betha thupa, Bahloka boitšhupo ba Bosluis (bo na le malapa ao a ka bago 68) e be e sena le kgetho eupša go pakana diphahlo tša bona ka dikarikaneng tša dikgomo gomme ba sepela go feta dikilometara tše 300 go ralala dinaga tše di omilego go nyaka legae le le fsha. Boya bja bona e be e le dikatološo tša mafelo a kgole a Richtersveld, leo le bego le beetšwe go ba naga ya go lahlela gona batho bao ba sa nyakegego le/goba batho ba hlokago botumo.
E swanetše go ba e le leeto la go lapiša, eupša ba be ba thušwa ke boetapele bja botho bja moruti wa bona, Moruti Eksteen, o a bilego le setšhaba go tloga ka 1945. Sa mafelelo, lefelo le be le kgethilwe mo mabopong a motheo a noka, ka gare ga e sego kae. Kereke e be ya agawa ka pela gomme bodulo bjo bo swa bjo bo bitšitšwego Eksteenfontein, ka hlompho ya moetapele wa semoya.
Ge ke tswalela, ntumelele go šupa gore Molao wa Karoganyo ya Mafelo o kgaotše ditsela ka bobedi. Ka bo1950, malapa a ka bago senyane a balemirui ba bašweu (bao ba bego ka nnete ba ipeile mo dipolokelong tša ba mmala) ba tlošitšwe ka Richtersveld. Tše di be di akaretša: lelapa la Avenant leo le bego le lema ka De Hoop yeo lehono e lego Phaka ya Bosetšhaba ya Richtersveld (mabitla a mmalwa a bana ba Avenant a santše a bonwa ge eba o tseba gore o lebelele kae); ba Van Rensburgs bao ba bilego le polase ka Grasdrif; lapa la Graaff ka Gelykwerf; bobuti ba de Vries bao ba bego ba lema ka tlhoeng ya Vandersterrberg le ka Koeskop; le lapa la Bosman leo le bego le dula ka Stinkfontein (bjale e lego Eksteenfontein).

Translated by Lawrence Ndou