Tshivhumbeo tsha Shango
Inwe 143 000 morgen (122 500 hectares) ya mbo ḓi bva ya kona uvha yone yo linganaho Richtersvelder shango ḽine ḽa vha ḽituku u lingana na 300 000 morgen, hune ha tou vha huṱuku vhukuma kha ha u thoma.
Kha lunwe lurumbu, hafha fhethu ho tendelwa uri hu do shumiswa nga zwi Hottentots na Bastards’,nga fhasi ha maanḓa a Minister of Native Affairs. Nga 1930, ya mbo ḓi vha na thikhithi ya madzulo ire mulayoni (kana zwo vhetshelwaho) zwa mbo ḓi bviswa nga minister wa zwa shango – naho shango ḽo vha li tshi kha ḓi vha ḽo fariwa nga muvhuso.
Hoku ku itele kwo shuma na fhethu hunzhi nga maanḓa. Ha vho ḓivhea sa fhethu hune ndi ha macoured vha mahayani. Kha ḽa Namaqualand, ho ḓo tumbulwa zwithu zwiṱanu: Richtersveld, Steinkopf, Leliefontein, Komaggas na Concordia. Dzo vha dzi khulwane kha shango, hune hectara ya hone ya vha 1.5 million.
Fhethu ho Vhetshelwaho ma Coloured
Miraḓo ya kale ya vhulangi na vho vha vha vha tshi dzhiiwa sa vhahulwane vha zwa polotiki kha fhethu hune ho vhetshelwa macoloured. Vho vha vha tshi tou ta uri ndi nnyi o fanelwaho nga fhethu hafha na hone u do kona u wana na tshumelo ya dzi nnḓu, ha u zwinela, na maanḓa a u kona u khetha na zwinwe zwinzhi.Ho vha na zwinwe zwe zwa ḓo ndzhielwa nnṱha zwa vhathu vhane vha ita zwa vhulimi, vhane vha shuma sa vhalisa kana vhashumeli zwavho na vhathu vhane vha vha uri ndi dzi thunḓu,vhane khavho ho kateliwa na vhafunzi vha rengisi na vhadededzi na vhanwe vho rabulasi vha vhatshena.
Hezwi zwigwada zwivhili zwo vha zwo fhiwa maanḓa a uri vha fhaṱe lwa tshifhinga tshiṱuku kana vha wane hune vha ḓo lisela hone hune vha ḓo lifha nga ufha vhathu dzi mmpho kana nga inwe tshumelo vho henefho kha tshitshavha.
U swika zwino, tshaka dzo fhambananaho dzo no dzula Namaqualand vho no ṱanganelana. Naho zwi tshi amba uri ho vhuya ha vhana pfano vhukati ha havha vhathu vhe vha vhuya vha dzula vhoṱhe vhane vha vha Nama kana Khoikhoi vha vhonala sa vhathu vhane vho vha vho nyadziwa vhukuma.
Hezwi zwithu zwa tshitshavha zwo ṋaṋiswa na nga muvhuso wa tshiṱalula we wa ḓo ri u tshi ḓa vhoṱhe vha mbo ḓi wela nga upfi ndi tshigwada tsha ma coloured.
Zwigwada zwa Vhupo zwi tshi vha na Zwine zwa ita
Nga mbalo khulwane vho vha vho luga vha sina mbalo nnzhi nzhi ya vha langi, vho vha vha na mbuyelo ya zwithu zwine zwa farea zwa pfunzo fhasi ha u vhuswa nga vhathu vha kereke. Kha ḽa, Richtersveld,u swika ha havha vhathu nga 1949, zwo khakhisa vhukuma.
Hetshi tshigwada tshiswa tsha ‘bastaards’ vho bviswa miḓini yavho vhaiswa Pofadder ha zwi Bushmanland nga mulayo wa tshigwada Areas Act,we wa ḓo phasa nga 1950.
Ho vha hu khou lweliwa tshipiḓa tshine tsha vha uri tshi mulayoni tshine tsha ri zwigwada zwoṱhe uya nga tshaka dzo fhambananaho dzi fanela u dzula fhethu hune ho tou oliwa nga tshi geography nga u tevhekana ine ya fhambanya ubva kha vhunwe vhupo uya kha vhunwe hoyu mushumo (ndi mulayo wa shango ḽa kale wa 1913 Land Act ) ndi wone wo vhangaho zwa u bviswa ha vhathu nga khani zwe zwa ḓo sia masiandoitwa si avhudi nga vho 1950 (ho katelwa na Sophiatown, District 6.).
Zwa u Dzhiela Vhathu Fhasi
Zwino musi vha muvhuso wa tshiṱalula vho D.F. Malan hu tshi dzhena ḽinwe ḽihoro, vha Bosluis Basters (vha bvisa miṱa ya 68) vha vha vha sina zwine vha nga ita nga nnḓa ha u paka zwithu zwavho kha goloi vha tshimbila lwendo lwo no swika 300 km nga nḓila ya fhethu hune ha vha ho oma vha tshi khou toḓana na miḓi. He vha ḓo fhedza vho dzula hone ndi Richtersveld, he ha vha hu fhethu hune ha dzula vhathu vhane vha sa khou ṱoḓea.Lo vha lwendo lune lwo konḓa vhukuma, fhedzi vho swika he vha thusiwa nga mufunzi vho Eksteen, we aḓo dzula na tshitshavha ubva nga 1945. Ha mbo ḓi swika he vha wana ha u dzula tsini na mulambo muṱuku, vhukati ha fhethu hune ha sa ḓivhee. Ha mbo ḓi fhaṱiwa kereke, vhudzulo vhuswa ha mbo ḓi pfi Eksteenfontein, hu tshi khou huliswa mufunzi. Tsha u fhedzisela, ntendeleni ndi ambe uri tshigwada hetshi tsho kona u bva zwipiḓa zwivhili.
Nga 1950, miṱa yo no swika 9 ya vha tshena (vhe vha vha vho manyana kha madzulo a macoloured) vho bviswa ubva Richtersveld.
Hezwi huvha ho katelwa: muṱa wa Avenant vhe vha vha vha tshi lima De Hoop na ṋamusi Richtersveld National Park (mavhiḓa a vhathu vhaṱuku Avenant vhana vha hone vhaya kona u vhonala arali una vhusedzesi); vha Van Rensburgs vhane vha vha na miḓi Grasdrif; vha Graaff muṱa wa Gelykwerf; vha de Vries murathu na mukomana vhe vha vha vha tshilima Vandersterrberg na Koeskop; na muṱa wa Bosman vhe vha vha tshi dzula Stinkfontein (zwino Eksteenfontein).Translated by Khalirendwe Nekhavhambe