Go ja mehutahuta ya dienywa le merogo ka mehla go netefatša go ja dijo tša phepo. Dielemente tša phepo di a hlokegago go hlokomela ditho le menagano ye e tiilego gammogo le go thuša bana go gola gabotse.
Go phela gabotse go šišinywa gore ka mehla o je dijo tša dihlopha tše di šupago tše di latelago: dijo tša setatšhe, merogo ye foreše le dikenywa, merogo, dinawa tše di omilego (goba dierekisi, ditlhodi goba soya), nama (nama ye hubedu, dikgogo, hlapi, goba mae), maswing (maswi, maas, yokate), makhura le meetse.
Ke go akaretšwa le dibjalo tša dijo setlotlo go fa phepo ka dijong tša dihlopha tša go fapafapana dijo tša gago di ka kaonafatšwa. Go fa mohlala, dinawa di na le proteine ya godimo le iron (gomme e ka kgona solwa bjalo ka nama), mola maswi a seenywa sa (milkwood) vitamine C ya godimo. Se bohlokwa kudukudu, dibjalo tše di ka bjalwago ka dirapaneng, le mo nageng ya tlhago.
Mo sekaleng sa bosetšhaba Afrika Borwa e tšweletša dijo tše di lekanego, go bolela nnete, naga ke yona ye romelago dijo ka ntle. Ka ntle ga se, dimilione tše 14 tša batho mo Afrika Borwa go bolelwa gore ba na le pelaelo ya dijo. (‘Poloko ya dijo’ e ra gore go ba le dijo tše lekanego tše phepo le polokelo). Tshepedišo ya dijo ya Afrika Borwa e theilwe godimo ga dibjalo tše mmalwa fela gomme go bota go lehea. Go na gape le phokotšego ye e sa lokago ya tšweletšo ya dijo ka lapeng le monagano wo mo mobe wa gore dijo tša setšo ke tša bahloki fela.
Afrika Borwa e na le mehutahuta ya boraro ye kgolo mo lefaseng. Dithoto tša tlhago di hwetšwa mo Afrika Borwa gomme gantši ke tše ntši mo dinagamagaeng. Mo dinagamagaeng dijo tša setlogo di ka bopa karolo ye bohlokwa ya boiphedišo bja dinagengmagae. Ditšhaba di ka kgona go phela ka dijo tša setlotlo go tlaleletša dijo tša bona le go ba thuša go kgotlelela ka dinako tša hlaka.
‘Tlala e Fihlilwego’ mo Afrika Borwa
Le ge e le gore ga go na bohlatse bja sekala sa tlala mo Afrika Borwa, dinyakišišong tša bosetšhaba di hweditšwego tlala ye phatlalatšego ye di fihlilwe (tlhaelo ya phepo) le oketšo ya palo ya batho ba bagolo ba go nona le bana bao ba šitišwago phepo, (thibelo ya kgolo).Pego kmo mafelong a go hlaka mo diprofenseng tše nne tša Afrika Borwa e dirilwe ka 2013 - 2015, ke Khomišene Ya Dinyakišišo Tša Meetse (WRC) le Yunibesithi ya Pretoria, go kgonthiša gore dibjalo di na le seabe sefe mo tšweletšong ya tšhiriletšo ya dijo.
Dinyakišišo di utollotše gore bontši bja malapa a kgona go reka bupi bja lehea gomme moo letseno le be le lekanego, bupi bja lehea bo be tlaleletšwa ka relish ya eie le ditamati goba le khabetšhe.
Nyakišišo e feleditše ka gore dijo di hlaka mehuta ya go fapana yeo e nyakegago go netefatša botšweletši bja maleba le tlhabollo ya bana. Gape di hweditše kgokagano magareng ga gola ys dibjalo le hlabollwa ga khwalithi ya dijo tša malapa. Godimo ga moo, letseno la tšweletšo ya dibjalo le tšweletšo ya dibjalo tše nošetšwago e okeditše tšhomišo ya nama, mae, dienywa le merogo.
Dinyakišišo gape di šupile dibjalo tšeo di ka kaonafatša phepo. Merogo ya matlala a matala wo ya go swana le sepeneše, dipete matlakala, nettle, nightshade, amaranth le blackjack di šišinywa gammogo le merogo ya go swana le sekwaše (‘calabash’), pherefere ye tala, letšhisi, lerotse, ditamati le marrows tša bana.
Dienywa di oketše phepo gomme tšeo di ka bjalwago mo Afrika Borwa di akaretša; mango, papaya, avokhado, marula le legapu. Medu ya go swana le amadumbe le potato le menawa, tšeo di akaretšago bambara matokomane, dinawa le matokomane.
Dibjalo tša dijo tša setšo tše sa hlokege meetse - dibjalo tšeo di sa hlokego meetse - ke amadumbe, potata, sekwašesquash, merogo ya matlakala ya Afrika, merogo, dinawa, sebjalo sa lee, pherefere ye tala, eie, legapu, mago, loquat, le dinawa ka moka.
Tše dingwe tša ditigelo tše di dirilwego di akaretša:
Godiša dibjalo tša phepo go swana le dipete.
Buna meetse a pula goba lokela nošetšo ya dibjalo.
Diphaephe le masoba a ka nyakega mo mafelong ao a omilego.
Biofortification ya dibjalo tša phepo e a nyakega, kudukudu ka dibjalo tša kholapedi go swana le dipete.Translated by Lebogang Sewela