I-Lippia Javanica Ngokumelene Nezinambuzane

© Alice Notten of Kirstenbosch
Isihlahla semfiva esiyilungu lomndenini we-Verbena – i-Lippia javanica - isihlahlana esyi-1 m kuya ku-2 m ubude njalo sidume ngoba sinomuthi.Sidabuka okwemvelo eNingizimu, Phakathi naseMpumalanga yeAfrika. Ibizwa nangokuthi i-lemonbush ngesingisi noma i-'musukudu '(isi-Tswana),' umsuzwane '(ngesiZulu),' koorsbossie '(isiBhunu) ne' mumara 'ngesiSuthu. Ucwaningo lwesayensi ngamafutha e-L. javanica lubonisa ukuthi imisebenzi eminingi yezokwelapha ihlanganisa ukulwa nomdlavuza, ukulwa noshukela, ukulwa noqhuqho, ukulwa namagciwane nokulwisa ukulumbana neoksijini.
Amaqabunga, amahlumela kanye nezimpande asetshenziselwa imithi yendabuko ngamaXhosa (abayibiza ngokuthi 'inzinziniba') njengesihlanzo sempilo jikelele noma ukuphatha ukukhwehlela kanye nokutheleleka kakhudlwana. Ukusebenzisa itiye eliqinile njengamafutha okugcoba, kunganciphisa umphuthuluzo kanye nomqubuko. Isetshenziselwa imikhosi yokuhlanza lapho othile exhumana nesidumbu, kukholelwa ukuthi kusiza ngokuvimba ukuhlaselwa izingwenya, umbani nezinja. Ukuxubene ne-Artemisia afra (umhlonyane wase-Afrika), i-lippia isiza ukuphatha imfiva ngenxa yesifo sofuba, uqhuqho kanye nesimungumungwane futhi ingavimbela izifo zamaphaphu. Ukuhogela intuthu evela emlilweni ovuthayo neziqu kungase kusebenze ngokumelene nokuphefumula nokuphatha isifo sofuba. Intuthu iphinde ixoshe omiyane, amaqabunga aqhekekile ahlanganiswe namanzi asetshenziselwa ukuqeda imikhaza kanye namahlumela asetshenziselwa ukuxosha izibungu. Amaqabunga asula isikhumba, azungeze iminyango noma aphonswe emlilweni ukuze axoshe imiyane.
Imbiza, ye-L. javanica ne-Knysna lily, isetshenziswe ngamaZulu ukuqinisa umzimba kanye nokwelashwa komdlavuza, isifo sikashukela, izimpawu ze-HIV/AIDS kanye ne-TB. icebile emafutheni nephunga elimnandi njengolamula, lixosha izinambuzane namagundane. Njengoba ivame eNingizimu Afrika , ikhandlela elixosha imiyane nisebenzisa amafutha abalulekile lakhiwe yi-CSIR ngokusekelwe ulwazi lwendabuko.
Amaqabunga anezinhlayiya zamafutha emaphethelweni futhi anikeze iphunga elinamandla elimnandi lapho ihlutshiwe. Amaqabunga nezimbali zihlanjululwa isitshalo nomusi okwenziwe ngamafutha ayo abalulekile. Ngokuvamile kunzima ukuthola iphrofayili enambithekayo njengoba ukunambitheka kwayo kuhluka phakathi kwelamula, isinamoni, i-eucalyptus kanye ne-mint ngaphakathi kwezinhlobo ezifanayo. Ukuze kusetshenziswe ukuxosha imiyane, ukwakhiwa ngokuvamile kudingekile ukulungisa kabusha ukuze kuphume phunga elifanele eliphikisa izinambuzane.
Umuthi wemfiva ukhula kalula kusuka kumbewu nezithombo. Umlimi osheshayo, uthanda indawo enelanga futhi ujabule cishe noma yikuphi uhlobo lomhlabathi, ngokuvamile uhlanganisa izindawo eziphazamisekile. Isitshalo isivunwa eMpumalanga naseLimpopo.

Isexwayiso Sezokwelapha

Lolu lwazi olokufundisa nokwazisa kuphela ngakho-ke akufanelwe luthathwe njengeseluleko sokwelapha. Ngalolu lwazi akuhlosiwe kuvala isikhala seseluleko sezokwelapha noma ukwelapha kodokotela abakhokhelwayo.

Translated by Nsika Khoza