Lippia Javanica Shuma lwa na Zwikhokhonono

Muri une wa vha na munukhelelo une wa wela kha muta wa Verbena- Lippia javanica – ndi tshiṱaka tshine tsha vha na dzi thanda zwine zwa swika vhulapfu ha1 m uya kha 2 m tall wa dovha wa vha muri une wa ḓivhea vhukuma kha u lafha na wa ngadeni. U wanala nga maanḓa dubo lwa vhukovhela, vhukati na East Africa. U dovha wa vhidziwa upfi lemonbush kana ‘musukudu’ (Tswana), ‘umsuzwane’ (in Zulu), ‘koorsbossie’ (Afrikaans) na ‘mumara’ nga tshi Sotho.
Ngudo dza zwa saitsi nga ha mapfura a L. javanica dzi sumbedza uri ina mushumo munzhi ho katelwa ulwa na pfuko, antidiabetic, antimalarial, antimicrobial na antioxidant.
Matari, matanda maṱuku na midzi zwi ya shumiswa kha u lafha zwa tshithu nga vhathu vha ma Xhosa (vhane vha u vhidza uri‘inzinziniba’) sa muri wo no fhodza zwoṱhe, kana muri une wa vha na maanḓa, kha u lafha mukhuswane na bronchial infections. U tshi nga shumisa tie ya hone sa mapfura, iya kona u fhodza zwipundu zwiṱuku, na u ṱhoṱhoniwa na u lafha lice na scabies.
Uya shumiswa kha mishumo ya u ṱanzwa ya tshithu, arali muthu o swika hune a vhona tshitumbu, hu dovha havha na u tenda uri uya shumiswa kha u tsireledza kha ngweṋa, lupenyo na mmbwa. Musi yo ṱanganiswa na Artemisia afra (African wormwood), lippia iya lafha mukhushwane, malaria na measles iya thusa na kha mafhafhu. Arali wou aravhela na tsinde ḽa hone zwi ya lafha kha asthma na tshihoṱola tshi sa fheli.
Munukho uya pandela na vhunyunyu, musi wo soṱa maṱari ahone wa aṱanganisa na maḓi zwi ya thusa u pandela ticks na twigs arali hu yone yo itaho mbete bulasini ḽa dzi khuhu uya pandela zwikhokhonono. Maṱari aya ḓodziwa kha lukanda wa dodziwa na u mona na muṋango hu tshi khou shavhiwa vhunyunyu.
“Imbiza,” mushonga une wa ḓivhea vhukuma nga ha L. javanica na Knysna lily, u shumiswa nga vhathu vha maZulu sa u fha masole a muvhili maanḓa na u kona u lafha pfuko, diabetes, HIV/AIDS na tsumbo dzwadze dza lufhia.
Yo ḓala nga mapfura una munukheleo wo no nga wa tshikavhavhe, uya pandela zwikhokhonono. Wo ṱavhiwa vhukuma kha zwa vhubindudzi ha Afrika Tshipembe kha u bveledza mapfura ane avha atshi khou itwa nga vha CSIR vha tshi khou shumisa ndivho ya zwa sialala.
Maṱari ana mapfura kha ṱhodzi magumoni ya dovha ya fa munukhelelo musi wo i sikitedza. Maṱari na maluvha aya bva kha tshimela atshi khou ita zwa mapfura. Zwi ya konḓa u tou ḓivha munukhelelo wayo ngauri zwi ya fhambana ubva kha tshikavhavhe, cinnamon, eucalyptus na mint kha tshaka nnthihi. Uya pandela vhunyunyu, nga u ṱanganisa munukho wayo.
U hula zwavhudi wo ṱavhiwa nga mbeu. Uya hula nga u ṱavhanya, u funa hune havha huna ḓuvha na hone uya takala kha mavu oṱhe, i funa fhethu hune ndi kale hu tshi khou limiwa. I ya ṱavhiwa na hone nga vhunzhi kha ḽa Mpumalanga na Limpopo.

Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone

Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe