Lippia Javanica eka Switsotswana

© Alice Notten of Kirstenbosch
Nsinya lowu wa aroma wu wela ehansi ka ndyangu wa Verbena - Lippia javanica – i nsinya lowunga leha kwalomu ka 1 m kuya eka 2 m naswona wudumile hiku tshungula mavabyi yokarhi kutlhela kuva ximilani xa kahle xale xirhapeni. Hintumbuluko wutele laha Dzongeni, exikarhi nale vuhuma dyambu bya Afrika. Wutlhela wuvitaniwa lemonbush kumbe ‘musukudu’ (Tswana), ‘umsuzwane’ (hixi Zulu), ‘koorsbossie’ (Afrikaans) na ‘mumara’ hixi Sotho.
Vulavisis bya sayense eka mafurha ya L. javanica byikomba leswaku vuswikoti bya wona byo tshungula byi katsa ku sivela fukuzani,mavabyi ya chukele, malaria, nayanwana. Matluka, swirhabyani na timintsu ta kona switirhisiwa tani hi murhi eka vanhu va ma Xhosa (lava wuvitanaka ‘inzinziniba’) tani hi murhi wo tshungula mavabyi yohambana hambana, wu kahle swinene eka kutshungula mukhuhlwani na mavabyi lawa ya fambelanaka na bronchitis. Kutirhisa tiya yakona tani hi switolwa, swipfuneta kususa swibundwani, ku hariwa ka nhlonge xikan’we naku susa tinhwala. Wutlhela wutirhisiwa eka mitirho yo hlambisiwa loko kuve na rifu naswona munhu u hlanganile na mufi naswona kutshembiwa leswaku wutisa nsivelo eka tingwenya, rihati na timbyana. Loko wu katsiwe na Artemisia afra (African wormwood), lippia wu horisa mavabyi ya mukhuhlwana, malaria nati measles naswona wunga sivela mavabyi lawa fambelanaka na mahahu.
Ku hefemula musi wakona kusuka eka swimhandzani swawona leswi hisiwaka swipfuna kusivela asthma naku khohlola ka matimba. Musi wakona wukota no hlongola tinsuna, matluka lawa yanga kandziwa loko ya hlanganisiwa na mati yatirhisiwa kususa swigalani kasi swirhabyani swona switirhisiwa tani hi swondlalela e swihahlwini swa tihuku laha swihlongolaka switsotswana swotala kukatsa na muhlwa. Matluka ya chukucheriwa eka nhlonge, etinyangweni kumbe ya cheriwa endzilweni ku hlongola tinsuna. “Imbiza", mitsembyani ya ndhuma leyi lulamisiwaka kusuka eka L. javanica xikanwe na Knysna lily, switirhisiwa hi rixaka ra ma-Zulu tani hi xipfuneta miri xikanwe naku tshungula mavabyi ya fukuzani, diabetes, HIV/AIDS na swikoweto swa TB.
Yifuwile hi mafurha na nuhelo lowu yelanaka na xikwavava, yi endla leswaku switsotswana na vusokoti swichava. Yi byaleriwa ku xavisiwa laha Afrika Dzonga laha ku endliwaka mafurha ya nkoka swinene eka wona, yitirhisiwa tani hi khandlela raku chavisa tinsuna hiku tirhisa mafurha lawa ya risuna lawa endliweke hiva CSIR kuya hi vutivi bya xintu. Matluka yakona nawona yana mafurha emakumu ka wona naswona yatisa aroma yotiya loko ya chukucheriwa. Matluka na mabilomu ya susiwa eka ximilani kutani kuya hmuesiwa mafurha eka wona. Switala ku tika swinene kuva kukumeka nuhelo lowu fanaka himinkarhi hinkwayo hikuva ku huma nuhelo lowu sukaka eka lemon, cinnamon, eucalyptus na mint eka tinxaka tinwe. Kutirhisiwa eka kuhlongola tinsuna, vamaki vatala ku tlakusa nantswo hikuva vakatsa lemongrass kumbe mafurha ya nkoka leswaku vata kuma nuhelo wa kahle wo hlongola switsotswana.
Nsinya lowu wumila no kula kahle loko wubyariwile kusuka eka mbewu kumbe kutsemiwe rhavi. Wukula hiku hatlisa, wutsakela laha ku nghenaka dyambu naswona wukuma ntsako eka misava yohambana hambana, himinkarhi yotala na laha kunga kavanyetiwa wu hanya kahle. Wukumeka e nhoveni nale makaya eswifundzheni swale Mpumalanga na Limpopo.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni