Musukudu Kgahlanong le Dikhunkhwane
© Alice Notten of Kirstenbosch
Mohlare wa monkgo o monate wa phišo o e lego karolo ya lapa la mehlare ya hlogo ye perese - Lippia javanica – ke lešokošokwane la dithokgwa la go ka ba metara ye 1 go ya go tše 2 botelele gomme ke sebjalo sa mmamoratwa sa go alafa le sa serapa. Ka tlhago e diragala ka ka Bogare le Bohlabela bja Aforika. Gape se bitšwa mohlare wa swiri goba ‘musukudu’ (Setswana) ‘umsuzwane’ (ka Sezulu) ‘koorsbossie’ (SeAfrikanse) ‘mumara’ ka Sesotho.
Dinyakišišo tša mahlale oling ya L. javanica di bontšha gore mehutahuta ya ditirišo tša yona tša go tswaka dihlare di akaretša thibela kankere, thibela swikiri, thibela letadi, thibela twatsi le thibela mpholo.
Matlakala, dikalana le medu di šomišwa ka dihlareng tša setšo ke Mathosa (bao ba e bitšago ‘inzinziniba’) bjalo ka sehlare sa kakaretšo goba, bjalo ka tlaletšo ye maatla, go alafa go gohlola le phetetšo ya mafahla. Go diriša teye ye maatla bjalo ka setlolo, go ka imolla megorogo le mengwapo le go alafa dinta le go tsenwa letlalong ke ditshwedi.
Se šomišwa ka meletlong ya go hlwekiša ge motho a e be a swere setopo, gape go dumelwa gore se na tšhireletšo kgahlanong le dikwena, maboneng le dimpšeng. Ge se hlakantšwe le Artemisia afra (kota ya sebokwana ya Aforika), musukudu e thuša go alafa diphišo ka lebaka la mpshikela, letadi le mooko gomme se ka thibela phetelo ya maswafo. Go kgoga moši go tšwa dithitong tša go tšhumiwas le dithito di ka šoma ga botse kgahlanong le bolwetši bja mafahla le go gohlola nako ye telele.
Moši gape o koba menang, matlakala a pšhatlilego a hlakanywa le meetse a go tloša dikgofa le dikalana tša go šomišwa bjalo ka malao ka dintlong tša diruiwa tša maphego go tloša dikgofa le ditshwela. Matlakala a gohlwa letlalongs, go dikologa le matseno a meago goba a lahlelwe ka mollong go thibela menang.
“Imbiza”, meetsana a mesunkwane ye e tumilego ye e lokišitšwego go tšwa go L. javanica le lilli ya ka Knysna,e šomišwa ke Mazulu bjalo ka thuša maole a mmele gape le go swana le kalafo ya kankere, bolwetši bja swikiri, dika tša HIV/AIDS le bolwetši bja mafahla.
Se humile ka oli ye e šiišago le monkgo wa go swana le swiri, e thibela dikhunkhwane le dikokoni. E bjalwa ka dikgwebong ka Aforika Borwa ka lebaka la tšweletšo ya oli a bohlokwa, kerese ya thibelo ya monang ka go šomiša oli e bohlokwa e setše e tšweleditšwe ke CSIR e theilwego godimo ga tsebo ga tsebo ya tlhago.
Matlakala a na le dikgeleswa tša oli ka mathokong le go ntsha monkgo o tiilego wa monkgo ge e gohlwa. Matlakala le matšoba di a apolwa go tloga sebjalong le metseemoši a ntšhwa ka lebaka la oli ya yona e bohlokwa. Gantšhi go ba boima go hwetša maemo a tatso ya yona ye e sepelelanago bjalo ka tatso, e fapana le gareng ga swiri, sinamone, eucalyptus le minti ka gare ga diphedi tša di swanago. Go šimiša ka thibelong ya menang, batšweletši gantši ba nyaka go fetola maemo a motswako wa tatso ya ka go oketša bjang bja swiri goba dioli tše bohlokwa go hwetša monkgo wa thibelo wa nnete.
Mohlare wa go fiša o tšwa peu le dikotana. Ke ya go gola ka lebelo, e rata maemo a letšatši gommne e thabile ka mohuta wa go kak ba wo mongwe le o mongwe wa mabu, gantšhi e thopa mafelo a šišintšwego. Ka bobedi e ya lemiwaa le go mela ka lešokeng ka Mpumalanga le Limpopo.
Molaetša wa Temoša Kalafong
Tshedimošo ke ya mabaka a tša thuto le tša tshedimošo fela gomme e ka se hlathollwe bjalo ka keletšo ya kalafo. Tshedimošo ga se ya go ikemišetša go tloša keletšo ya kalafo ye e abiwago ke bašomi ba tlhokomelo ya maphelo.
Translated by
Lawrence Ndou