U bveledziwa ha silk zwo thoma China. Madendele vha nazwo zwauri Hsi Ling Shi, mufumakadzi wa Emperor Huang Ti, ane ovha tshi dovha hafhu a divhiwa nga la Yellow Emperor, o tumbula silk nga murahu ha musi silkworm cocoon o i shela kha gofhi yawe. Hezwi zwithu zwo mungadza vhukuma na hone uya huliswa, a i shumisa kha zwa hayani na reel na loom.
Vha china vho ita hezwi zwithu tshiphiri zwa uri silk itwa hani lwa millennia yo no swika miraru, he munwe na munwe a edzisa u fara makumba, cocoons kana dzi silkworm nnda ha shango nga u tavhanya. Ha vha vho no dzula vha ndilani vho tea u tshimbila na dzi ndila dzine dza vha uri dzi ya ofhisa, dzine dza vha uri dzo tandavhuwa u swika kha 6 500 km miles ubva Eastern China uya Mediterranean nga kha soga la Takla Makan na thavha ya Pamir vha tshi khou ya u renga silk vho thoma vha tshimbila holu lwendo.
Hu di vha na dzi ngudo dzinwe dzine dza vha hone nga ha uri tshiphiri tsha silk tsho bva hani. Munwe u amba uri mukololo wa China o kwasha kumba nga mavhudzi musi atshi malwa nga munna ane asa bve kha lushaka lwa hawe. Munwe ari, vhathu vha u dzula vha tshi khou pfuluwa vha China vho tswa kumba musi vha tshi khou ya kha manwe mashango.
Vha West vho waniwa nga vho 550 C.E musi vha Byzantine emperor Justinian vha tshi rumela dzi monks mbili vhukati ha Asia, vhe vha do kona u bvisa makumba kha bamboo staves.
U Bveledziwa Ha Shango Lothe
Vha China hu kha di vha vhone vha hulwane kha ndowetshumo ya sericulture, ha tevhela vha India. Hu diva na dzinwe thukhu dzine dza vha uri dzi khu bveledziwa kha mashango ano nga vho Korea, Thailand, na Brazil.
U Bveledziwa Hapo
Ubva nga 1600, ho vha na tshaka nzhi dzo fhambanaho dza miri ya mulberry yo diswaho Afrika Tshipembe i tshi khou bva Thailand, Taiwan, na Indonesia. Nga 1726, silkworms dza thoma uda kha shango nga vha Dutch East India Company.
Silk ya thoma u bveledziwa kha dzi phuli nga murahu, ha kona u vha na maga o itwao a u kona u sika dzi phuli dza mahala kha thendela ya sericulture tsini na Stellenbosch.
Nga tshifhinga tsha century ya 19th, vha Italian sericulture vha divhi vhahone vha da Afrika Tshipembe vha tshi khou thoma ndowetshumo ya silk hangei Gouna, hune ha vha tsini na Knysna Western Cape. Havha vha dzuli vho vha vhodi vhudza uri vha do thoma zwa u lima nga u tavhanya, naho zwo ralo hangei Gouna ho vha hu sina miri ya mulberry, hezwi zwa vha zwi tshi khou amba uri vhadzuli havha vha thoma nga u tavha na u tumula dzi thanda uri vha kone u tshila. Miri ye ya do fhedza i tshi khou kona u tavhiwa yo mbo di tshinyala nga mulandu wa usa vha hone ha mutsho wavhudi khayo.
Nga 1980s, vha Department of Agriculture vha thoma thendela ya sericulture Mpumalanga. Ho vha na zwithu zwinzhi zwo itwaho hu tshi khou lingiwa tshaka dza miri dza mulberry na ndila ya u kona u bveledza, nga 1994 ha kona u vha na thendela ye ya humbuleliwa nga vha tshiimiswa tsho diimisaho nga tshothe nga murahu ha musi vha muvhuso vho imisa masheleni e vha vha vho bvisa nga mulandu wa u dura ha u bveledza na usa vha na mbuyelo nnzhi.
U Bveledza
Hune vha tou bveledza nga vhunzhi Afrika Tshipembe ndi Mpumalanga tsini na Graskop. Hei bulasi ina miri ine ya swika 6 ha nga 2019. Hei miri iya fhungudzelwa tshifhinga tshothe nga murahu ha vhege dza 6 uya kha 8 uri i ite zwitaka uri i kone u langei na musi hu tshi khou bveledziwa. Hei miri musi hu vhuria i ya gwelwa fhasi ha dovha hafhu ya vuwa hu tshi swika tshilimo. Ahu thu vha na miri miswa ine ya vha uri yo no tavhiwa kha bulasi ubva nga 1994 nga mulandu wa tshiimo tsha miri.
Khalanwaha Ya U Bveledza
Miri hei ine ya vha yo vhewa nga vhana vha tshikolo i a u hula uswika kha zwithu zwivhili, iya kona u shuma kha u bveledza hune ya vha i khou isa phanda na u bveledza u swika nwaha u tshi fhela. Uya nga ha vho Ronel Swart, mune wa Company, makumba aya fholiswa hu tshi khou itelwa uri adzule atshi khou bveledza nga murahu ha vhege mbili.
Dzine dza vha dzi tshi khou fhedza u thothonyiwa dzi ya fhiwa matari uri dzile nga mulandu wa uri dzi vha dzi saathu hula tshothe, dzine dza vha khulwane dzi fhiwa matari ane avha uri ndi mahulwane ngauri dzi ya vha dzi tshi khou kona ula. Zwivhungu hezwi zwi ya liswa lutanu nga duvha, zwi tshi khou bva kha uri zwi khou hula hani. Kanzhi vhana havha vha ya thoma u ita zwa u mona nga murahu ha maduvha a 30 dzo thothonyiwa.
Zwine kanzhi zwa vha zwi tshi khou dzhia kg ya zwiliwa uri u kone u hulisa dzine dza swika 50 silkworms, hune nnthihi silkworm i tshi vha i tshi khou bveledza zwine zwa swika 0.2 kg ya silk. Hezwi zwi vha zwi tshi khou amba uri zwine zwa swika 4761 cocoons zwi ya todea kha kilogram ya silk.
Tshaka
Silk i bveledziwa nga tshaka dza Bombyx mori, ine ya vha fhasi ha ine ya vha muta Bombycidae. Zwinwe zwikhokhonono zwi ya kona u bveledza silk, u fana na Mopani worm Africa, fhedzi mvumbo ya silk ya hone i vha yo fhambana kha ine ya vha yo bveledziwa nga silkworm. Vhunzhi ha hedzi dzi silk dzi ya kona u kaniwa dakani.
Thengiso
Africa vha rengisa silk ya vho hayani yo thoma ya vhewa na mashango davha, nga maanda Europe.
Mushumo
Silk a i ngo tou tsitsikana, zwine zwa thusa uri iya kona u ita zwiambaro zwine zwa vha uri azwi lemeli na hone zwiambaro, zwi vha zwo dzula zwavhudi. Ina zwithu zwavhudi khayo, iya dudedza hu vhuria na tshilimo tsho dzikaho, ya dovha ya khwatha kha uvha na fibre, ndi ngazwo i tshi shuma kha u ita zwi bveledzwa zwine zwanga parachutes na mathaila a basigira.
Silk filaments ina zwithu zwa ulwa na zwitshili nahone iya shuma na kha zwithu zwa u lafha i tshi khou itelwa kha malabi na zwinwe zwa prosthetic na u lafha zwilonda na musi wo swa.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe