Mulberries hu humbuleliwa uri dzi vha dzi tshi khou bva China, Japan na Himalayan Foothills. Miri hei ivha yo tanganelana na zwa sericulture (u bveledziwa ha Silk), hune Chinai tshi bvisa silk kha cocoons dakani ubva murahuni kha minwaha ine ya swika 4 500 yo fhiraho. U nga kona u vhala zwinzhi nga ha sericulture hafha.
Miri ya Mulberry ndi kale i tshi funiwa i tshi khou funelwa juice na zwithu zwine zwa vha uri zwi ya lafha khayo. Hangei Asia vho vha vha tshi shumisa matari kha u liwa nga zwifuwo, hezwi zwo no phadala u swika na Afrika, Latin na vhukati ha America, na Caribbean ubva nga vho 1980.
Thanda ya hone iya shuma u ita thundu dza nduni, mi manngi na zwishumiswa kha zwa mitambo kha mashango ane anga India hune ha vha hu tshi khou shuma na dzinwe dzi tshaka. Hu di vha na zwinwe zwithu zwine zwi ya shuma musi hu tshi khou itwa mabammbiri.
U Bveledziwa Kha Shango Lothe
Vha China ndi vhone vhane vha i bveledza nga vhunzhi, vha tevheliwa nga vha India. Ha vha na dzinwe thukhu dzine dza vha uri dzi khou bveledziwa kha mashango ane anga Thailand na Brazil.
U Bveledziwa Hapo
Hu di vha na tshaka dzine dza vha uri dzo iswa Afrika Tshipembe dzi tshi khou bva Indonesia, Thailand, na Taiwan ubva nga 1600. ho vhuya ha lingedziwa u thoma hei ndowetshumo nga vho 1726 musi vha Dutch East India Company vha tshi disa silkworms kha shango. Nga ndowelo, silk yo vha i tshi bveledziwa nga dzi phuli vha di vha na u ingedziwa u imisa zwa thendela ya uri hu vhofhololiwe dzi phuli tsini na Stellenbosch.
Nga 1881 ho vha na tshigwada tsha vhathu vha Italian vhane vha swika 30 vhane vha tou vha na ndivho vhukuma nga ha sericulture vha diswa Afrika Tshipembe, uri vha thome ndowetshumo ya zwa silk Gouna tsini na Knysna Western Cape. Vhapfuliwi vho vha vha na muhumbulo wa uri vha do namba vha thoma na u bveledza khathihi, fhedzi musi vha tshi swika vha wana uri kha daka ahuna miri ya mulberry. Mafheleloni vho tou fhedza vha tshi vhi thukhula dzi thanda uri vha kone u tshila. Na miri ye vha do fhedza vha tshi khou i tavha ayo ngo vha hone tshifhinga tshilapfu nga mulandu wa uri mutsho wo vha usa khou ima navho.
Zwa zwino nga vho 1980, vha Department of Agriculture vha ganndisa thendela ya zwa sericulture Mpumalanga, hune nga hetsho tshifhinga vho do lingedza u ita zwithu zwinzhi zwo fhambanaho zwia miri uri mela uya nga u fhambana hayo. Thendela ya vho ima nga yothe nga vho 1994 nge muvhuso wa ima uvha fha tshelede vha ri zwi khou dura na hone azwi na mbuyelo ngafho.
Mu Prof Kas Holtzhuasen, we ado tou khwinisa vhukuma uvha hone ha muri wa Marula, u vhonala hu munwe wa vhahulwane vhane vha khou shuma kha hoyu muri.
U Bveledziwa
Mulberries i hula zwavhudi fhethu hune ha vha uri ahuna hune wa nga hulela thungo. Dzi dovha hafhu dza toda madi manzhi, zwino ndi zwavhudi u tavha fhethu hune ha vha uri hu ya na mvula nzhi.
Mulberry ine ya vha muvhala mutshena iya konda nahone a i faneli u tavhiwa hu sina bammbiri dza hone. Na hone u bveledza muri hoyu zwi ya konda vhukuma ngauri arali dzi tshi khou tea u fuliwa dzi fulwa dzothe nga khathihi. Zwi bveledzwa zwa hone zwi nga zwi tshili, hune unga dzi vhona mavhengeleni dzi vha dzo tou da dzi tshi khou bva kha manwe mashango kana dzi tshi khou bva kha miri ine ya vha mituku ine ya vha i tshi kha di tshila kha mabulasi.
Huthihi fhethu hune ha kha di vha ho sala ha zwa sericulture ndi kha vundu la Limpopo tsini na Hoedspruit. Heli bulasi li tou vha na 6ha ine ya khou bveledziwa nga 2019m fhedzi miri yothe hei iya fhungudzelwa ya ita zwitaka “Here We Go Round The Mulberry Bush” zwi leludza u langa na u kana. Miri i bveledza mitshelo mituku ine ya sa tou vha minzhi. Matari asi zwiliwa zwa dzi silkworm fhedzi na dzi nguluvhe dzi ya la.
Sa zwe zwa ambiwa nga mune wa Silk Afrika vha Africa, Ronel Swart, ahu athu vha na miri miswa ine yo tavhiwa ubva tshe bulasi la thoma nga 1994 nga mulandu wa u dura ha muri.
Khalanwaha Ya U Bveledza
Mulberries ndi mitshelo ya tshilimo, ine mitshelo ya hone ya thoma uvha hone mafheleloni a Lutabvula.
Tshaka
Huna u fhambana ha dzi tshaka dzine dza vha hone. Ine ya vha uri yo dalesa vhukuma Afrika ndi Noi na Thai Sang, dzine dza vha dzi tshi khou bva Thailand fhedzi dzi hula Taiwan. Vhudi ha miri hei ndi ha uri a i bveledzi maluvha manzhi na mitshelo, zwine zwa amba uri azwi tshuwisi maluvha apo.
Dzi dzulela u bveledza tshaka dza Waterkloof, dzine dza nga shuma kha u bveldza mitshelo fhedzi dzi bveledzi mitshelo ine ya vha mituku, ngauri mitshelo iya fhungudza uri matari akone u dala hu si u bveledziwa ha dzi berry.
Thengiso
Huna thukhu dzine dzi ya rengiswa Afrika Tshipembe, hune nnzhi dzine dza vha dzi hone dzi vha dzo tou da kana dzo kaniwa kha miri yapo ine ya sa tou tavhiwa nga ndila yone.
Mushumo
Mulberries ndi zwiliwa zwa nntha, dzo dala nga vitamins, minerals, fibre, anti-inflammatories na antioxidants.
Unga dzila dzi thethe, dzi ya shuma kha zwithu zwa u baga, dzo vhewa kha zwikatudzi, tie, yoghurts na jams. Protein ya silk i dovha hafhu ya shuma kha pharmaceutical, prosthetics na ndowetshumo ya zwau dola.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe