Phakha ya Tshitshavha ya Richtersveld

Ho Fhambana na Hunwe na Hone ahu Hangwei

©Jacques Marais

Fhethu ho adzaho ha Richtersveld ho fhambana na hunwe na hone ahu hangwei. Lunako lwa hone lu nga konḓa uri hu kunge sa hunwe fhethu ha Western Cape kana Garden Route, fhedzi hezwi zwi sa khakhisi hu ya mangadza huya dzula kha muhumbulo wa mueni munwe na munwe.
Ri khou livhuwa uri hafha fhethu ho raliho ha u naka hu wela kha fhethu hunwe hune havha ho khetheaho.
Zwithu zwa u thoma u itwa hu tshi khou ṱoḓa u tsireledzwa dzi thavha dzine dza vha sogani na uvha na zwimela zwi songo ḓoweleyaho zwo thoma nga 1975, musi miraḓo ya bodo ya dzi phakha vha tshi langana uri vha ḓo ita dzi ṱhoḓuluso uri hu kone u tumbulwa phakha ya tshitshavha kha zwipiḓa zwa vhubvaḓuvha ha Richtersveld.
Naho zwo ralo, hafha ho vha hu shango ḽine la vha ḽa muthu ḽine ḽi nga si kone u rengiswa, kana u fhiriswa ha maanḓa, kana dzinwe nḓila. Zwo dzhia minwaha yo no ṱoḓa u swika kha 20 ya nyambedzano hu tshi khou ambiwa na masipala wapo uri vha wane thendelano.

Tshenzhemo I Mangadzaho

©David Fleminger

Nga 1989, ha mbo ḓi vha na thedelano yo nwaliwaho fhasi. Zwino henezwi phakha i tsini na u ambiwa zwavhuḓi, havha na tshigwada ubva kha miraḓo ya tshitshavha, vha tshi khou u ḓisa ndaela ya uri vha khou lwa na hezwi zwoṱhe. Uya nga khavho, heiḽa khoro yo vha isina muimeleli na maanḓa i sina, zwino tshitshavha tshi fanala u fhiwa maanḓa a uri tshi ḓise muhumbulo watsho.
Nga zwavhukuma, mulayo wa thendelano ya u thoma wo vha u songo kwama vhadzulapo. Mulayo wa 99 wo vha u tshi khou ri zwifuwo zwoṱhe zwa hayani zwi fanela u bviswa phakhani, ahu tei uvha na zwishumiswa sa maḓi kana zwimela zwine zwa fanela u tendelwa, havha hu sina u tholiwa ha vhadzulapo zwine zwo vha zwi tshi khou fulufhedzisa. Nga manwe maipfi. Zwa uḓa ha phakha zwo vha zwi si nga si pange vhadzulapo vhane vha vha na minwaha yo no swika 2000 vha tshi khou dzula hone.

Tshipiḓa tsha Zwishumiswa

©David Fleminger

Zwa mu mushumo wa u saina zwa fhiriselwa phanḓa, havha na miṱangano yo fhambananaho ye yavha i tshi khou fariwa na vhathu vhoṱhe vho teaho. Nga tshifhinga tsha dzi nyambedzano, vha bodo ya zwa phakha vha ḓa na munwe muhumbulo, wa uri vhathu vhane vha dzula henefho ndi vha ndeme vhukuma, ri tshi sedza zwa u langa vhupo, vhulangi na kha vhaeni.
Vha isa phanḓa kha nyimelo ya Richtersveld, vhathu vhano bva henefho ndi vhone vhane vha fanela uvha tshipiḓa tsha vhupo honovho, na mvelo yavho i vha i tshi khou vhewa khomboni sa tshithu tshine tsha konḓa u wanala.
Ha mbo ḓi nwalwa inwe khotraka, ine ya vhana maitele kwao, ho vha ho fhungudzwa zwithu nga minwaha ya 30, vha na na pfanelo ya pfulo, na pfanelo dza vhadzulapo dzi dzhiiwa dzi dza ndeme ha to fhungudzwa zwithu zwiṱuku zwine zwa vha 6600), maanḓa a u kona uya kha zwithu zwa mupo nga ngomu phakhani zwa tendelwa, havha na mishumo yo vhetshelwaho vhadzulapo.
Huna u tendelana, havha na vhulangi ha vhathu vho ṱanganelanaho uri hu vhe vhone vho no tshimbidza phakha, ha sainiwa khotraka nga Fulwana 1991. Hei yo vha phakha ya u tou thoma ine ho vha na khontaka kha ḽa Afrika Tshipembe (vha langi vha shango vho ḓiimisaho nga vhoṱhe, vhalangi vha bodo ya dzi phakha na vha vhupo honovho). Nga murahu, hoku kuitele ku ḓo thusa u tandulula thaidzo dzine dza vha uri dzi a konda dza u lwela shango dzine dza vha hone kha dzinwe dzi phakha, sa ya Makuleke hune havha Kruger National Park.

U ḓi Bvisela Khagala ha Mupo

Ho fhedza ho tumbulwa fhethu hune ha lingana 162 000 hectare Richtersveld National Park (RNP) ho vha ho kwashekana vhukuma. Ho vha hu sina dzi nḓila, hune ha vha na gammba ho vha ho sokou tou ralo, nahone huna ḓaka ḽihulu vhukuma.
Kha vhathu vhane vha takalela u ḓi bvisa ho vha hu tshi ḓo tou vha ṱaḓulu khavho. Mashudu mavhi, kha fhethu ho raliho hune ho khethululwa kha shango ḽa tshi zwino, ho vha na u gungula vhukuma ubva kha vhadzulapo.
Hezwi zwi nga vha zwo itwa vhukuma nga vhalisa (mita ya 28 ho vha hu vhone vhane vha tendelwa phakhani) na vhashumi vhane navhone vho tou ṋangiwa.
Ṋamusi,naho zworalo, zwithu zwo no dzika. Tshitshavha tsho no ṱanganedza phakha sa fhethu hune havha muṋango wavho. Gammba yo no kunga vhathu vho vhalaho. Dzi nḓila dza hone dzo no shumiwa vhukuma (naho hu tshi tendelwa 4x4).
Hu dovha ha vha na dzi chalets na hutted camps dzine dza vha hone. Hezwi ndi zwithu zwa u thusa kha u hangwa mutsiko kha zwa kale kha vhane vha vha vho ṱuvha maḓaka,fhedzi vhunzhi ha vhaeni vha ḓo mangadziwa nga u ṱanganelana ha hezwi na zwivhumbiwa zwa vhuḓi zwa tshi zwino.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe