Carissa ibva kha ḽa Indian dzina ḽa tshimela hetshi tsho ṱalifhaho ngaurali, ḽi vha ḽo fara vhuṱungu na mulimo kha bark ine ya vhidzwa upfi, carrisin. ‘Bispinosa’ zwine zwa amba miṱodo mivhili zwine zwa ambelwa na kha muṱodo wa forked wa tshimela. ‘Num num’ zwi vha wi tshi khou ambelwa kha mubvumo wa u ḓiphina musi u tshi khou ḽa mutshelo wa u ḓifha muṱuku. Num nums dzo ḓivhiswa kha ḽa America nga 1880 hune wa vha mushonga wo no ḓivhea wa u ḓodza kha ḽa California na Florida. Nga murahu ya vho iswa na kha manwe mashango ano nga Israel, Puerto Rico, the Philippines na India.
Num num mutshelo wa hone una tshivhumbeo tsho tanḓavhuwelaho matungo nahone zwi ya fhambana nga tshivhumbeo ubva kha 1,5 uya kha 5 cm zwi tshi khou bva kha muri. Uvha u mutete musi u tshi kaṋiwa u na muvhala mutsuku u nga thoma u kaṋiwa ubva nga nwedzi wa Ṱhafamuhwe u swika Tshimedzi. Musi yo tsheiwa ya bva zwipiḓa, mutshelo uya bvisa zwithu zwine zwa nga mafhi. Num num mutshelo wa hone una vitamin C, calcium (Ca), magnesium (Mg) na phosphorus (P) wa dovha wa ḓala nga pectin ine ya thusa kha u ita low-pectin jams sa ya strawberry. Mbeu ya hone thethe iya ḽiwa zwino i fanela u vhewa zwavhuḓi. Maṱari atshimela aya ḓivhea vhukuma kha Kudu ngeno dzi ṱhoho na zwinwe zwiṋoni zwi tshi ḓiphina nga mitshelo.
Huna u shumisa ha hoyu muri kha zwa sialala ho kateliwa na uḽa mutshelo u tshe mutete, wa dovha wa thusa kha u ita dzi jam na jellies. Midzi i shuma u lafha maṋo ngeno vhathu vha maSwazi vha tshi u shumisa musi vha na mishumo ya vho ya tshithu hune uya ḽiwa nga kholomo ya mboho uri i ṋaṋise swili yayo nga murahu ha musi i saathu vhulaiwa nga vhanna vha mihaga vha ma swazi. Mushumo wa zwino kanzhi ndi kha zwa u bika. Num num dzi ya ḓifha musi dzo ṱanganiswa na makontsi o bagiwaho na mapiere, iya engedza na muḓifho kha chutney na nyala nahone unga i bika wa i omisa u sathu i bika na zwikontsi.
Num num dzi ṱavhiwa khwinee sa mbeu, u khatha ndi hune thanda ya hone ine ya vha i tshi khou bva midzi musi u tshi kha ḓi vha wo ṱangana na mme. U fanela u lovhea mbeu kha maḓi ane a rothola uri i kone u thoma u mela. I thoma u bvisa mitshelo nga murahu ha minwaha mivhili. Tshimela tshine tsha dzula tsho dalafhala tshi ya ita tshiṱaka tsho tsitsikanaho na hone tshi wana hune ha vha maḓakani, tsini na milambo kha mavunḓu oṱhe a Afrika Tshipembe. Dzine dza ṱavhanya u hula dzi ya ita mapfura nahone dzi nga ṱavhiwa dzo siana nga 1m ubva luhurani fhedzi i fanela u dzula i tshi khou khathedzelwa uri ivhe na tshivhumbeo tsha vhuḓi. Dzi funa mavu vhuḓi ane avha na manyoro dzi nga hula hune havha na ḓuvha kana mirunzi. Dzi ya kona u lwa na gomelelo dzi ya kona na u konḓelela mimuya ya lwanzheni na muya une wa vha na muṋo, fhedzi uya shuma minwe ya mirotholo na vhuria. I ya shuma fhethu hune ha vhonala sa dzi badani na dzi phakhani ndi muri une wa ḓivhea vhukuma wa bonsai.
Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone
Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe