U saathu thoma zwa u fuwa khovhe kha madi a vhudi, u fanela uvha na zwine wo zwi lugisela kha vhubindudzi, wa divha maraga wau (wa u rengisa khovhe), vhundeme ha madi, zwishumiswa zwine zwa vha uri zwo tea, khovhe dzine dza vha na mutakalo dzine dza do rengiwa na zwikili zwa madi avhudi (aquaculture).
Ndi mini Tilapia?
Tilapia ndi dza vhuvhili kha khovhe dzine dza fuwiwa dza dzula madini avhudi kha lifhasi. Dzi bva tropical Afrika na Near East, ndi khovhe ine ya la zwimela na nama, zwine zwi ya thusa musi zwi tshi da kha zwiliwa zwa yo. Dzi ya fuwiwa vhukuma dzi tshi khou fuwelwa u rengiswa fhethu ho vuleaho hune havha na madi a u dudela (20 - 30℃), fhedzi dzi vha dza vhudi kha madi ane avha na dzi pond na zwithu zwa mupo.Ndi Lufhio Lushaka lwa Vhudi kha u Fuwa lwa Tilapia?
Dzine dza swika 95% kha lifhasi lothe dzine dza bveledzwa dza Tilapia ndi dza Oreochromis niloticus, dza Nile tilapia. Hedzi tshaka dzo dala vhukuma dzine kale dzo vha dzi tshi shumiswa O. mossambicus (Mozambique tilapia) dzine dza vha na thaidzo ya u lenga u hula, adzi huli dzi vha na mivhili mituku, zwa vha na zwithu zwituku.U hana ha malwadze, mivhii ine ya vha yo tsa, na dzine dza hula nga u tavhanya ndi dzome dzine dzo dala dzi ya rengeswa, dzothe kana dza muvhala mutsuku kana wa silivhere. Mivhili yo tshao hu vha hu tshi khou ambiwa mivhili ine ya vha uri ina tshiimo tsha nntha, i tshi vhambedzwa na ya muvhili une wa vha uri wo vulea, ya vha na thoho khulwane ya nga a ina nama O. mossambicus.
Nile tilapia i nga hula ya swika kha 1 g, thukhu u swika kha 500 g mutumbu (mutumbu wa musi i tshi rengiswa) kha nwedzi wa vhu 8 u swika kha wa vhu malo yo vhambedzwa na musi i tshi swika kha minwedzi ya 14 kha dzinwe tshaka dza tilapia.
Nile tilapia ndi dzone dzine dza fuweswa Afrika Tshipembe, fhedzi u fanela u thoma wa wana thendelo kha vha Department of Environmental Affairs (DEA) Afrika Tshipembe, hune ya wela kha lushaka lwa alien.
Nyimelo ya u Aluwa ya Tilapia
Tilapia i toda madi ane avha uri aya dudela hune mufhiso wa hone wa fanela u fhambana ubva kha 24 - 32°C.Tshifhinga tsha u hula tshi ya vha fhasi musi muvhiso u tshi vho vha fhasi ha 20°C ha swika hune dzi si tsha hula na luthihi arali u fhisa ho no tou swika kha 15°C. Tilapia zwi ita uri i sokou kavhiwa nga malwadze arali mufhiso wa madi u fhasi u swika kha 15℃ dzi ya swika hune dza fa arali mufhiso u fhasi ha 12℃. Hezwi zwi fhunguda u fuwiwa hayo Afrika Tshipembe nga maanda fhethu hune ya do vha i tshi khou fuwelwa nnda, naho huna uri kha greenhouse huna tshikhala tsha unga dzi fuwela fhethu hune havha uri ndi huhulwane.
Naho tilapia dzi tshi nga kondelela arali hu sina muya munzhi (une wa vha fhasi ha 4 ppm) na ammonia ine ya vha nnzhi u fhira kha dzinwe khovhe sa tsumbo trout u hula a i huli zwavhdi arali hu sina madi. Ndi u khakha arali u tshi humbula uri i nga kona uhula kha nyimelo ine ya vha fhasi.
U Bveledziwa ha Tilapia kha Vhupo ha Afrika Tshipembe
Naho huna uri zwa madi a u fhisa kha nwaha wothe hu zwone zwithu zwa ndeme, hune ya vha itshi khou bveledzwa nga hunzhi u fana na Egypt (hune dzine dza swika 750 00 wa dzi ton dzi ya bveledziwa nga khalanwaha) dzi sumbedza uri kha vhupo hune ha vha Afrika Tshipembe kha madi madala asa tshimbili ndi zwithu zwa mvelo ka Tilapia. Egypt ndi fhethu hune ha vha uri ho dzika vhuria, hune mufhiso wa madi wa vha u fhasi ha 10℃.Hu di vha na fhethu hunzhi hune dza bveledziwa kha zwipida zwa Afrika Tshipembe u fana na Limpopo na Mpumalanga, na Kwazulu Natal thungo ya vhubvaduvha tsini na madi hune mufhiso wa vhuria wa vha nntha ha 15℃, zwine zwa vha khwine kha u fuwa dza nga nnda.
Zwa u Fuwa Madini Madala Musi u Tshi Khou Fuwa Tilapia
U dala ha u fuwa dzi tilapia kha la China, Indonesia, na Philippine, Bangladesh, Israel na Egypt hu itwa fhethu hune ha vha ho nyoriwa kha madi ane avha uri ha khou tshimbila.‘u nyora’ kha madi madala asa tshimbiliho ndi u engedza kana mushonga kana zwa manyoro atshi khuwa kha madi hu tshi khou itela uri hu vhe na nyaluwo ya zwiliwa zwa mvelo- zwithu zwine zwa nga daphnia, cyclops na algae zwine khovhe dza la zwone. Madi avha na muvhala mudala zwenezwo hu kati na mushumo.
Kha zwiliwa zwine zwa vha kha madi madala, hu ya shumiswa na zwiliwa zwine zwa vha uri asi zwavhukuma. Kushumisele kwa madi madala, ku fhungudza u dura ha zwiliwa nga u tutuwedza zwiliwa zwa mupo. Hafha kha dzi ponds hu fanela uvha huhulwane uri madi a kone u dala, i fanela uvha 0.25 ha (tsumbo 50 m x 50 m).
Dzothe dzi tilapia dzi vha dzo tou nangiwa na dzothe dza tshinna, hu tshi khou shavhiswa uri kha ponds hu nga dalesa. Ku shumisele kwa kale, kwa dzi ponds dza madi ane avha uri aya vhonadza, vha tshi dzi vhea vho tanganisa dzi mbeu, zwo mbo di nyadziwa ha pfi a zwi shumi.
Ku Shumele kwaTilapia
Re-circulating aquaculture systems (RAS) kha zwa u fuwa tilapia zwo no edziswa kha dzi urban na fhethu hune ha sa tou vha vho dzi urban. Naho zworalo, kushumele kwa RAS ndi maanda na u toda vhukoni, na u toda na zwiliwa zwine zwa vha uri asi zwavhukuma. Afrika Tshipembe, ufha zwiliwa Tilapia zwi a dura musi zwi tshi vhambedziwa na manwe mashango u fana na Zambia. Hune havha na Ratio ya zwiliwa ine ya vha kha FCR 1: 1.5 kha kushumisele kwa vhudi, u tshi nga shumisa tsumbo, tilapia ila zwithu zwine zwa nga swikisa R12/kg,u dura ha zwiliwa fhedzi zwine zwi ya swika kha R18/kg kha zwiwo zwinzhi zwa RAS.Haya maanda, na vhukoni na u dura zwo ita uri ikonomi ya zwa RAS i vhudzisiwe.Yo tanganiswa na maanda manzhi,u dura ha u alusa tilapia zwi ya ita uri na nama ya hone i tshi rengiswa i dure.
Ngeno vha RAS vha tshi vha na mbuyelo ya u langa madi, zwine zwa amba uri u fanela u tanganedziwa uri hu nga kha di vha na u balelwa hu hulwane, na u xelelwa nga zwa u rengisa. Hezwi ndi zwithu zwine zwa vha zwa maanda zwi vha zwo ditika nga 24/7, hu tshi vha na manwe maanda avhe avha atshi do shuma nga tshifhinga tsha shishi na uvha na zwikili zwo khetheaho. U tshi nga engedza a zwithu tou lingiwa kha zwa ikonomi.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe