Tilapia ke Eng?
Tilapia ke mohuta wa sephedi sa bobedi sa hlapi ya meetse a hlwekilego sa temothuo lefaseng ka bophara. Ka setlogo ke ya go tšwa Aforika ye borutho le Kgauswi Bohlabela, tilapia ke hlapi ya go ja nama (e ja ka bobedi dimela le diphoofolo) tšeo di ka swarelelago maemo a tikologo ya bophara. Di ka lemwa ka kgwebo ka mehutahuta ditshepedišo tša bophara tša meetse a borutho (20 - 30℃), eupša di šoma botse ka matangwaneng a nago le dijo tše dintšhi tša tlhago.Ke Mehuta efe ya Tilapia ye e Kaone ya Temothuo?
Ditilapia tše dingwe tša go ka ba 95% tša tšweletšo ya lefaseng ka bophara di šomiša mehuta ye e kaonafaditšwego ya Oreochromis niloticus, tilapia ya Nile. Mehuta ye ya diphedi e tšere sebaka sa tšeo di bego di šomišwa O. mossambicus (tilapia ya Mozambique) yeo e lego kotsing ya dipoelamorago tša go butšwago ka pela, kgolo ya nanya le sebopego sa mmele se fokolago,se fago dipoelo tša fase tša fillet.
Mehuta ya go lwantšha malwetši, ya mmele ya botebo ya go gola ka lebelo ya tilapia ya Nile bjale e lego maemong a tša kgwebo, ka mmla wa bobedi wo mohubedu le wa silifera. (’Go ba le mmele wa btebo’ go ra gore mmele ke wa botebo ka pego, ka ge go bapetšwa le ye nngwe ya sebopego sa mmele wa go sa iše, ya hlogo ye kgolo kudu le go se be le ‘nama’ go swana le O. mossambicus.)
Tilapia ya Nile e ka gola go tloga ka 1g finkalinki go ya go boima bja 500g (boima bja mmaraka) ka dikgwedi tše 8 - 9 ge go bapetšwa le ya go fihla dikgwedi tše 14 tše mehuta ye mengwe ya diphedi tša tilapia.
Tilapia ya Nile e lemaruwa ka bophara bja Borwa bja Aforika eupša e nyaka tumelelo ye e kgethegilego ya go tšwa go Kgoro ya Merero ya Tikologo (DEA) ka Aforika Borwa, moo e hlophilwego bjalo ka mehuta ya diphedi tše di sa baddiledi ba sa swaregego ba ba tsenelelago.
Maemo a Kgolo a Tilapia
Tilapia ke mehuta ya diphedi tša ka meetseng a borutho ka dithemperetšha tša meetse tša godimo ka magareng a 24 - 32°C.Kelo ya kgolo ya tilapia e a fokotšega ge dithemperetšha tša meetse di le fase ga 20°C gomme e laetša kgolo ya bonnyane go ya go e sego ka fase ga 15°C. Tilapia e kotsing kudu ya go hlaselwa ke malwetši ka meetseng a dithemperetšha tša fase (go tonya go feta 15℃) di tla hwa ka 12℃ goba fasana. Se se thibela mafelo a ka Aforika Borwa ao mehuta ye ya diphedi e godišwago ka kgwebo ka ntle, le ge e le gore tlhago ya go thekgwa ka gare ga dithaneleng tša dintlo tše tala e dumelelago temothuo ye e phatlaletšego kudu.
Le ge e le gore ditilapia di swarela kudu ka maemo a oksitšene ya fase (ya go ba ka fase ga 4 ppm) le maemo a ammonia a godimo go feta mehuta ya diphedi tše dingwe (mohlala, thraot) kgolo ga se ye e atlegilego ge boleng bja meetse di swareletše ka fase ga maemo a fase. Go na le phošo go dumela gore tilapia e ka godišwa ka maemong a tikologo ao a fokolago.
Dilete tša Tšweletšo ya Tilapia ka Aforika Borwa
Le ge e le gore dithempheretšha tša meetse a go ruthela ngwaga ka moka ke tša maleba, tšweletšo ya tilapia ya dinaga tša go swana le Egepeta (fao ditone tša go feta 750 000 ka ngwaga di tšweleditšwego) go bontšha gore mafelo a Aforika Borwa le ona ke a maleba ka matangwaneng a tlhago ya meetse a matala a tilapia. Egepeta, le marega a yona a phodilego a Watlelegare, e na le dithempheretšha tša go ba fase go swana le 10℃.Go na le dikarolo tše dintšhi tša leboabohlabela Nagafase tša Aforika Borwa (ka bobedi Profenseng ya Limpopo le Profenseng ya Mpumalanga ya letseno la Incomati) gammogo le ka seleteng sa lebopo la leboa la KwaZulu-Natala ye e nago le dithempheretšha tša marega tša meetse a ka godimo ga 150C, ye e a dirago gore a be maleba ka setšong sa tilapia ya ka ntle.
Ditshepedišo tša Matangwan a Meetse a Matala tša Tilapia
Bontšhi bja temothuo ya tilapia ka China, Indonesia, Philippines, Bangladesh, Israele le Egepetaa di dirwa ka matangwaneng a nontšhwego a meetse a matala.‘Nontšho’ ya matangwana a meetse a matala ke koketšo ya go ka ba phoofolo goba monontšha wa khemikhale meetseng go tšwetša pele kgolo ya dijo tša tlhago tša hlapi – diphedinyana go swana le daphnia, cyclops le bolele tšeo hlapi di dijang. Meetse ea fetoga botala nakong ya tshepedišo.
Ka matangwaneng a meetse a botala a go ‘fepiwa‘, difuru tša maitirelo tša go dirwa marothodi di a šomišwa. Tshepedišo ya matwangwana a meetse a matala, e fokotša ditshenyegelo tša furu ka go kgothaletša dijo tše di ntšhi tša tlhago ka matangwaneng. Matangwana a a swanetše go ba a magolo go tšwetša pele boleng bja meetse, bogolo bja go ka ba 0.25 dihektare (mohlala, 50 m x 50 m).
Difinkalingi tša tilapia ka moka di tswadišwa ka go kgethwa gomme ke dipoo fela, go thibela go tla go feta ga dihlapi ka matangwaneng. Tshepedišo ya kgale ya bo1960 ya matangwana a mannyane, a meetse a go bonala, a šomiša difinkalingi tše di hlakantšwego ka bong bja badimo ba ba sa tsebjego le kagle ba nyaditšwe bjalo ka tša boleng bjo bo fokolago.
Ditshepedišo tša Leboo Gape tša Tilapia
Ditshepedišo tša leboo gape tša temothuo ya tša meetseng (RAS) ka lebaka la go lemaruwa tilapia di be di setše di lekilwe ka mafelong a ditoropong le a seka toropo. Le ge go le bjalo, tshepedišo ya RAS ke ya go nyaka maatla le bokgoni kudu gomme e ba kotsing ya bofodi bja furu ya maitirelo. Ka Aforika Borwa, furu ya tilapia ke ya theko ya godimo kudu ka papetšo ya dinageng tša go swana le Zambia. Ka kelo ya phetosetša ya dijo (FCR) ya go ka ba ka 1:1.5 ka ditshepedišong tša maleba, go fa mohlala ka go šomiša furu ya tilapia ka R12/kg, ditshenyegelo tša furu di le noši di ka fihlela R18/kg le ka RAS ye e tšweletšago go feta.Tše maatla, bokgoni le ditshenyegelo di dira tšhomo ya seekonomi ya RAS e belaetše.
Tše di kopantšwego le maatla le ditshenyegelo tša bašomi, ditefelo tša temothuo ya tilapia ka ditshepedišong tše di ka feta thekišo ya mmaraka wa nama ya tilapia ka dinako tše dingwe.
Mola RAS e na le mohola wa go laola boleng bja meetse e swanetše go amogelwa gore dikotsi tša pholotšo ya tshepedišo di godimo, le ditlamorago tša tahlegelo ya diruiwa. Ditshepedišo tše di ithekgile ka mohlagase 24/7, go nyaka thekgo ya kabo ya mohlagase ye e botegago ya maitirišo le maemo a godimo a bokgoni bja sethekeniki. Godimo ga moo, ga e eso ya iponatša ka ekonomi.Translated by Lawrence Ndou