Murudi: Zwiḽiwa na Zwimela zwi tshi Tsireledzwa

© Ton Rulkens
The leaves and growth tips are the best bits of the Spider Plant to eat.

Uḽa Murudi

U mona na Afrika, muri une wa vha na thanda tsekene, maṱari tshinwe tshifhinga na maluvha zwi ya ḽiwa, zwo vhiliswa kha stew, kana zwa u engedza zwiḽiwa. Maṱari tshinwe tshifhinga aya vhavha zwine zwa sia vhanwe vha tshi khou a bika na mafhi, o ṱanganiswa na minwe miroho u fana na cowpea leaves, black nightshade kana amaranth. Kha ḽa Zambia, crushed groundnuts (or peanut butter) zwi ya engedza muthetshelo.
Maṱari na one aya vhewa, a tshi khou vhumbuludzwa avha zwipulumbu a kona u vhewa ḓuvhani lwa minwaha mivhili, naho zwo ralo hezwi zwi ya fhungudza pfushi, musi maṱari o omaho atshi khou ṱoḓea, hu ya shelwa maḓi uri avuwe usaathu bika. U vhilisa maṱari zwi ya fhedza vitamin C u swika kha 81% na vitamin A nga 95%.
Mbeu ya mapfura iya shuma kha u sukumedza murudi. Mapfura ahone avha ana volatile oil, ano fana na mapfura alunonya. Haya mapfura avha ahone kha maṱari ndi one ono ita munukho na muthetshelo kha miroho. Mbeu ine ya vha uri yo sala inga kona u shumiswa kha dzi phukha. Mbeu yoṱhe iya ḽiwa nga dzi khuhu na zwinwe zwiṋoni. Kholomo na dzi donngi na zwinwe zwipuka zwa ḓaka zwi vha zwi tshi khou ḽa wone, maṱari na one aya ḽiwa nga zwipuka zwa ḓaka.
Nḓivho ya mbeu i amba uri murudi una zwithu zwine wa kona u lafha khawo - maṱari awo aya lafha scurvy. Kha dzinwe mvelelo, uḽa maṱari a murudi hu pfi zwi ya fha maanḓa na uri u kone u vhona zwavhuḓi na uvha tshiliwa tshavhuḓi kha vhafumakadzi vhane vha vha uri vho ḓi hwala.
Midzi ya hone yo vhiliswa iya lafha mukhushwane, ngeno maḓi a mudzi wa hone atshi lafha arali wo lunwa nga phame, maṱari arali o soṱiwa aya lafha miraḓo ine ya vha uri yo zwimba. Maḓi a midzi hupfi aya lafha earache, recurring malaria na epileptic fits.

Murudi sa Tshimela tsha u Tsireledza

Sa tshitsireledzi tsha zwimela, zwo ḓo vhoniwa uri ahuna ticks ine ya waniwa kha tshimela tsha murudi ngauri tshimela hetshi tshina vhuṱungu kha zwikhokhonono sa diamondback moth (khavhishi moth) na painted bug (Bagrada hilaris).
U vha hone ha murudi zwi ya fhungudza u ḓala ha aphids na thrips, ngeno u shandukisa ha zwimela ha murudi na khavhishi zwi tshi ḓivhelwa u fhungudza uvha hone ha diamondback moth na thrip attacks. U fana na, French beans yo shandukiswa na murudi a i kavhiwi nga vhunzhi nga flower thrips. Murudi uya ṱavhiwa hu tshi khou itela u fhungudza red spider mites kha rose-growing greenhouses Kenya.

Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone

Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe