Muri wa Pepperbark: Tshimela Tshine vha Khomboni
© Alice Notten of Kirstenbosch
Muri une wa vha na maanḓa wa pepper-bark wa southeastern Africa, Warburgia salutarus, une wa hula kha ḽa Afrika Tshipembe, Swaziland, Mozambique na Zimbabwe. Dzina ḽa ‘salutaris’ ḽi amba ufha mutakalo, ḽine ḽa vha ḽi tshi khou hulisa mushonga wa pepperbark. Shaka ḽa tsini ndi, ‘Karambaki’, ḽo shumiswa sa mushonga nga vharengisi vha Arab traders East African tsha kale na kale.
Pepperbark uya konḓa u wanala ḓakani nahone u wela kha Red Data Book tshaka dzine dza ofhisa. Wo kaṋeswa nga vho maine, vha tshi khou itela u lafha nga tshithu, huna zwithu zwine zwa humbulelwa u itwa hu tshi khou itela u ṱuṱuwedza muri hoyu. U hula zwavhuḓi musi wo khathiwa kana midzi yo ṱomiwa kha mavu matete.
Ndi muri wa ḓakani, une wa vha musekene wa dzula u mudala une wa hula wa swika kha 5 - 10 m tall a lugisa nitrogen kha mavu. Maluvha maṱuku a muvhala wa tshitopi ane asika 30 mm na mitshelo ya tshipulumbu ine yavha na muvhala wa phephulu. Maṱari, mitshelo na thanda dza nga ngomu zwi nga phiriphiri musi u tshi khou zwiḽa, zwine zwa sia u kaṋiwa hu sa tou ḓalesa nga mulandu wa mitshelo ine ya fhedza i tshi khou ḽiwa nga dzi thunzi na dzi ṱhoho. Miri hei iya lenga u hula nahone i nga kaṋiwa yo no vha na minwaha ya 10 ndi hone i tshi vha yo hula tshoṱhe.
Matavhi na matari a pepperbark a vha ana zwithu zwinzhi zwa ulwa na zwitzhili (nga maanḓa u kavhiwa nga Candida yeast), anti-ulcer na diuretic properties. Zwishumiswa zwa tshimela zwi ya omiswa, zwa kona u swoṱiwa zwa vha luphuse zwa shuma na kha u lafha kha vhudzimu, u kavhiwa ha khana, malwadze a venereal, muvhili u tshi ṱhoṱhona, mathada athumbuni (u tshuluwa) na malaria.
U ya shumiswa sa tshinefu, uya vula dzi nḓila nahone arali u tshi kho shenga thanda kana u tou daha kana hone u fembedza, zwi fhodza mbilu, iya vhofholola na malani, na mukhushwane na muvhili une wa vhavha. Maṱari athusa kha thaidzo ya lukanda, ngeno arali wo vhilisa midzi zwi tshi sheliwa kha sobo uri zwi fhodze u tshuluwa. Zwoṱhe tsinde na midzi zwi ya lafha malaria, nahone arali wo zwi ṱanganisa na maḓi, zwi ya fhodza na zwilonda zwa mulomoni. Kha ḽa Kenya maṱari aya bikiwa aḓifha.
ḓṰhoduluso dzo vha dzi tshi khou vhambedza, zwine zwa shuma kha thanda na zwa maṱari zwa sumbedza uri phambano ndi ya negligible. Arali wa ntsha thanda wa panga maṱari musi u tshi khou ita mushonga wa tshithu zwi ḓo ita uri hu vhe na khaṋo yavhuḓi ya udzhenisa tshimela khakhathini.
Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone
Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.
Translated by
Khalirendwe Nekhavhambe