Malwadze kha dzi Mbudzi

U dzi fha zwiḽiwa zwine zwa vha zwavhuḓi na u kona u ṱhavhela na u thivhela zwilumi zwi ya thusa mutakalo wa mbudzi, fhedzi naho zwo ralo zwifuwo zwi dzula zwi tshi kha khombo ya u nga kavhiwa nga malwadze, na zwilumi na dzi nyimelo dzi konḓaho. Naho zwo ralo vharabulasi vha fanela u vha na zwine vha ita kha u thivhela hezwi kana u fhungudza hezwi kha danga ḽavho.
Musi lufu lu tshi ḓa, ndi zwa ndeme uri hu ḓe muḓivhi a ṱole uri dzi khou vhulaiwa nga mini. Hezwi zwi nga thivhela na u fhungudza malwadze na u thusa kha u langa mutakalo bulasini.

Pfushi ine ya Toḓea uri Mbudzi ivhe na Mutakalo

©Marinda Louw

Pfushi ya vhuḓi iya ṱoḓea uri hu kone uvha na masole a muvhili ane avha na mutakalo. Tshinwe tshifhinga ndi zwavhuḓi u dovha wa dzi fha zwiḽiwa arali hune dza khou pfula hone hu songo ḓala. Ngauri hezwo zwi nga kwama vhukuma nyimelo ya dzi mbudzi, nga maanḓa arali hu sina zwiḽiwa zwinzhi pfuloni.
Tshifhinga tsha u kona u ḽa zwo fhiraho ndi:
Flush feeding: vhege mbili dzi saathu ḓi hwala na vhege tharu dzi tshi khou ṱangana tshihulwane. Vhana vhane vha vha vha na minwedzi ya 12 uya kha 18 vha fanela ubva phanḓa vhukuma.
U ḓi hwala: unga dzifha zwiḽiwa zwo kalulaho lwa maḓuvha a 90. Hezwi ndi zwa ndeme na musi i tshi khou tou ḓipalela. I ṱoḓa maanḓa, uri i kone ufha nwana zwiḽiwa ane akhou hula.
Umamisa: hu ya ṱoḓea zwiḽiwa zwo fhiraho kha vhege dza u thoma, kha vhana vhaṱuku vhane vha khou hula.
Dzi fanela u fhiwa zwiḽiwa dzi tsini na u ṱhogomela uri vhana vha kone u ḓowela zwiḽiwa. Mutsiko wa zwiḽiwa kha vhana vhane vha khou hula ndi muhulwane.
U fha mme o ḓi hwalaho na vhana zwiḽiwa zwi fhungudza khombo ya unga xelelwa nga vhana, kana u beba asongo swika kana vhana vhane vha vha vha songo swika. Vhana vhane vha bebiwa nga ya tsadzi nga nwaha, mutakalo na u hula sa mbudzi dza Angora zwi nga swikelelwa nga udzi fha zwiḽiwa zwo fhiraho.
Mbudzi dzi ya kona u ḓipalela zwiḽiwa masimuni dzi ya vha na mineral u fhira musi dzo tou ya pfuloni. Ngazwo mbudzi zwi tshi konḓa uri dzi balelwe nga pfushi ya mineral u fhira nngu, fhedzi vitamin na dzi mineral zwi fanela uvha hone vhege nṋa uya kha dza 6 hu saathu vha na vhana kana gomelelo.

U Langa Zwilumi kha Bulasi ḽa dzi Mbudzi

©Marinda Louw

Wireworm na brown stomach worm (dzoṱhe ndi tshaka dza roundworms) ndi one malwadze mahulwanesa vhukuma kha mbudzi. Coccidiosis ndi inwe ya zwilumi zwine zwa ḓivhea vhukuma vhune ha kwamesa vhana vhane vha vha vha na vhege nṋa na minwedzi miṱanu i thoma kha makumba a coccidia zwilumi zwa dzhena kha tsukanyo. Tshi ya wanala kha pfulo, maḓi na kha ṱhungu dza ine ya khou mamisa. Tsumbadwadze hu vha ho katelwa u tshuluwa, murundo wa malofha na usa vha na maanḓa.
Mutsiko wa u alusa na u pfuluwa zwiita uri vhana vha ṱhaselwe nga maanḓa nga coccidiosis na roundworm. Mbalo ya zwivhungu kha mbudzi zwi vha zwi tshi khou bva kha zwivhungu zwa pfuloni ndi zwone zwine zwa ita uri mbudzi i balelwe.
Inwe khaedu khulwane kha u fuwa mbudzi ndi u dzi fha ha u dzula hune havha uri ho tsireledzea na u kona u fhungudza mbalo ya zwilumi na mishonga ya u zwilwisa. Hezwi zwiitwa nga u dzi fha mushonga dzine dza vha dzi tshi khou ṱoḓa hezwi zwi vhidziwa upfi u shuma na na dzine dza vha uri dzo topoliwa ‘refugia’. Refugia ndi u kona u langa zwilumi na hone ndi zwa ndeme vhukuma.
Hu ya vha na zwilumi zwinzhi zwine zwa wanala hune ha dzula mbudzi. Zwilumi zwine zwa vha zwi tshi khou nwa malofha zwa dovha zwa vha zwo hwala na malwadze sa heartwater, zwine zwa ḓisa u kavhiwa, un lunwa, u tshinyadza lukanda na toxicosis zwilumi zwine zwa vha zwo dzula kha mbudzi.
Zwikhokhono zwine zwa vha zwina muvhala mutsuku na mudala ndi zwinwe zwa zwilumi zwa ndeme vhukuma zwine zwa fanela u langiwa. Zwiita uri lukanda lunge lu khou sina zwa ita uri mmbudzi I ḓi kwete vhukuma, na nga zwithu na u thoma u onda. Kha mmbudzi dza Angora, zwiita uri mmbudzi i si tsha vha na maanḓa, na u kona u beba na u shanduka ha muvhala khofheni.

U Thavhela dzi Mbudzi Bulasini Ladzo

Musi mbudzi dzi tshi khou fuwela masimuni, hu fanelwa u ṱhavhelwa dzi tswio (Clostridium perfringens D) na Pasteurella (zwine zwa vhangiwa nga Pasteurella haemolytica na Manhaemia haemolytica) ndi zwone zwine zwa vha uri zwo tendelwa. Kha nyimelo ine mbudzi dza vha dzi tshi tou ya nga dzoṱhe pfuloni, hu fanela u ṱhavhelwa nga Pasteurella. U nga vhudzisa vhaḓivhi.
Musi mbudzi dzi tshi khou ṱhavhelwa lwa u thoma, dzi fanela u dovha dza ṱhavhelwa lwa vhuvhili sa zwe zwa ambiwa zwone, na u tevhela ndaela. U ṱhavhelwa lwa vhuvhili zwiitwa nga vhege ya vhuṋa wo ṱhavhela lwa u thoma. Wa sa ṱhavhela lwa vhuvhili zwi ya ḓisa na vhuthada zwa sia na ya u thoma isi tshena mushumo.

Acidosis kha Mbudzi

Vhulwadze ha tshipengo avhu ngo tou ḓalesa kha dzi mbudzi fhedzi vhu ya vha hone. Acidosis I vhangiwa nga ufha mbudzi carbohydrate ine ya vha yo ḓalesa dzi fibre. Hezwi zwi nga itea nga tshifhinga tsha gomelelo, kana u ḽa zwa flush. Kana u ḓi hwala kana u mamisa. U fhungudza u dzhena ha fibre na tshifhinga tshine tsha vha tsho fhela dzi na nḓala zwi ya ita uri I vhe na nyimelo ya pH kha thumbu ya mbudzi.

Mulimo kha Mbudzi

U ḓala ha cardiac glycoside (zwithu zwine zwa vha mulimo zwine zwa wanala kha zwimela) mulimo u itwa nga ‘krimpsiekte’. Mbudzi dza Angora ndi dzone dzine dza tswenyiwa nga mulimo hoyu u fhira dza Boer goats. ‘Krimpsiekte’ vhanga dzi Cotyledon kha zwimela, kanzhi dzi ḓivhiwa sa plakkies kana nenta. Mulimo kha dzine dza vha ṱhukhu dzi wanala Karoo na zwipiḓa zwa vhukovhela zwa Great Karoo. Tsumbadwadze hu vha ho katelwa u tshuwa fhedzi unga kona u dzi vhona dzi tshi khou pfa na vhuṱungu kha thumbu.
Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe